Kategori: İZMİR

İzmir İktisat Kongresi (1923) ve işçiler

Kent Stratejileri tarafından, posted in Genel, İZMİR

Yıldırım Koç(1)

Mudanya mütarekesi 11 Ekim 1922 tarihinde imza edildi ve Ulusal Kurtuluş Savaşımız zaferle sona erdi. 20 Kasım 1922 tarihinde Lozan Barış Antlaşması için görüşmeler başladı ve görüşmelerin ilk devresi 4 Şubat 1923 tarihinde sona erdi. İzmir İktisat Kongresi ise 17 Şubat – 4 Mart 1923 tarihlerinde gerçekleştirildi.

İzmir İktisat Kongresi’nde kabul edilen kararlar arasında “İşçi Grubunun İktisat Esasları” da bulunmaktadır. (2) Son derece ilginç ve önemli olan bu kararlara bakmadan önce, iki sorunun yanıtı verilmelidir: (A) Ulusal Kurtuluş Savaşı sırasında işçi örgütlerinin tavrı neydi? (B) İşçiler lehine böylesine önemli kararlar hangi etmenlerin etkisiyle kabul edildi?

1920’lerde Türkiye İşçi Sınıfı
Ulusal Kurtuluş Savaşı sırasında, İstanbul, İzmir, Adana ve Bursa gibi yerler dışında “milli hudutlar içinde” 33 bin işyerinde toplam 76 bin işçi çalışıyordu. Bu işçilerin 35 bini tekstil, 17 bini deri işleme işkolundaydı. Metalurji işkolunda 8 bin, ağaç ve marangozluk işyerlerinde de 6 bin işçi vardı. İşyeri başına düşen ortalama işçi sayısı, 2,3’tü. Diğer bir deyişle, bu işletmeler, gerçek anlamda birer kapitalist işletme olmaktan çok, esnaf ve sanatkara ait işyerleriydi (kapitalist üretimin önkoşulu olan genişletilmiş yeniden üretim yerine, basit yeniden üretim söz konusuydu).

1923 ve sonrasında Türkiye’de mülksüzleşme değil, bir mülklüleşme dönemi yaşandı. Ülkeyi terk eden Ermeni ve Rumların arazileri, işyerleri ve binaları birçok insana yeni olanaklar sağladı. On yılı aşkın süredir devam eden savaşlar nedeniyle ülkenin üretken insangücü ciddi biçimde zarar görmüştü. Toprak işleyebilecek durumda olanlar oldukça kolay biçimde arazi edinebiliyordu.

Ayrıca, Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde ülkedeki vasıflı işgücünün büyük bölümünü oluşturan Ermeni ve Rumların artık büyük ölçüde bulunmamasına bağlı olarak, bir meslek edinen ve bir parça vasıf kazanan kişilerin kendilerine ait işyeri açma olanakları vardı.

1927 yılında bir sanayi sayımı yapıldı. Bu sayımın sonuçlarına göre, Türkiye’de 65 bin işletmede 257 bin kişi çalışıyordu. Bu işletmelerin yüzde 36’sı tek kişilikti, yalnızca işyerinin sahibi çalışıyordu. İşletmelerin yüzde 8’inde ise, yalnızca işyeri sahibi ve aile üyeleri bulunuyordu. İşletmelerin diğer yüzde 36’lık bölümünde, işyeri sahibi dahil, 2‐3 kişi çalışıyordu. 4 ve daha fazla sayıda kişinin çalıştığı işyerlerindeki 166 bin kişiden 11 bini patron, geri kalanı işçi ve memurdu. Tüm Türkiye’de, çalışan kişi sayısının 100’ün
üstünde olduğu işyeri sayısı 155 idi.

Diğer bir deyişle, 1920’li yıllarda Türkiye’de tek veya ana gelir kaynağı işgücü satışı olan güçlü bir işçi sınıfı yoktu. Ücretli çalışanların önemli bir bölümü tam mülksüzleşmemiş kişilerdi. Bu kişilerin örgütlülük düzeyi de çok geriydi.

Sendikalar ve Ulusal Kurtuluş Savaşı
Ulusal Kurtuluş Savaşı’nın verildiği dönemde Anadolu’da tüm olanaklar ortak bağımsızlık hedefi için seferber edilmişti. Bu nedenle, 1920’lerin başlarında Anadolu’da bağımsız işçi örgütleri son derece zayıftı.

İstanbul ise 1919‐1923 yıllarında son derece canlı bir dönem yaşadı. İşgalci güçlerin ülkelerindeki göreceli demokratik ortam, Uluslararası Çalışma Örgütü’nün (ILO) kurulmasını gerekli kılan siyasal ve toplumsal koşullar ve bu Örgütün kuruluşu (1919), işgalci güçler arasındaki çelişkiler, Bolşevizm korkusu ve ulusalcı güçlerin etkileri, oldukça geniş bir özgürlük ortamında çok çeşitli işçi örgütlenmelerinin doğmasına yol açtı.

İstanbul’daki emperyalist işgal kuvvetlerinin bu yıllarda sendikaların çalışmalarına ve mücadelelerine hoşgörüyle yaklaşmalarının en önemli nedeni ise, İstanbul sendikalarının emperyalizme ve emperyalist işgale açıkça karşı çıkmamalarıydı. İstanbul sendikaları, ücretler ve 1 Mayıs kutlamaları konusunda gösterdikleri duyarlılığı İzmir’in işgali, İstanbul’un işgali, Anadolu’da emperyalist işgal ve zulüm konularında göstermediler, Ulusal Kurtuluş Savaşı’na destek vermediler. Destek, tek tek işçiler düzeyinde kaldı.

Diğer taraftan, bu yıllarda İstanbul sendikaları üzerinde büyük etkisi olan Hüseyin Hilmi (İştirakçi Hilmi), Fransızlara ait Tramvay Şirketi’ndeki greve destek için İngiliz İşgal Kuvvetleri Komutanı’ndan para alabiliyordu (3).

Hüseyin Hilmi veya yaygın bilinen adıyla İştirakçi Hilmi, 1910 yılında Osmanlı Sosyalist Fırkası’nı kurdu. Fırka’nın çalışmaları bir süre sonra durduruldu. Hüseyin Hilmi 1913 yılında Sinop’a sürüldü. İki yıl sürgün hayatı yaşadı. İştirakçi Hilmi 1919‐1922 döneminde İstanbul’da işçi sendikaları ile yakından bağlantılıydı.
Dönemin önemli iki grevinden birini yönetti, birini destekledi.

İştirakçi Hilmi 1919 yılında Türkiye Sosyalist Fırkası’nı kurdu. Partinin programında üretim ve değişim araçlarının milli bir temele dönüştürüleceği belirtiliyordu. Mete Tunçay, bu hükmü, devletleştirme olarak yorumlamaktadır (4). Partinin programının 11. maddesi ise şöyleydi: “Şimendifer, maden ocakları, bankalar, şirketler ve sair buna mümasil müessesat‐ı iktisadiye ile bilumum vesait‐i istihsaliye ve imaliyenin içtimai bir hale ifrağı, yani Devlet tarafından idaresi.” Diğer bir deyişle, en genel hatlarıyla sosyalizmi savunan bir programdı.

Bu parti enternasyonalistti de. Programın giriş bölümünde, aynı amacı güdenlerle uluslararası düzeyde işbirliği yapılması ilkesi kabul edilmişti. Partiyi İkinci Enternasyonal’in 1919 yılında toplanan Bern Kongresinde iki kişi temsil etti. İkinci Enternasyonal’in 1920 yılında toplanan Cenevre Kongresine de Hüseyin Hilmi imzasıyla “Türkiye Sosyalist Fırkası Tarihi” başlıklı bir rapor sunuldu (5).

Ancak İştirakçi Hilmi, o yıllarda Anadolu’da emperyalizme karşı kanla ateşle verilen Ulusal Kurtuluş Savaşı’na karşıydı. Mete Tunçay bu konuda şunları yazmaktadır (6) : “Türkiye Sosyalist Fırkası’nın Milli Mücadeleye karşı olumsuz bir tavır takındığı söylenmiştir; bu söylenti herhalde doğrudur… (Hüseyin Hilmi’nin yayımladığı) İdrak… kurtuluşu galip devletlerin iyiniyetlerinden beklemektedir.”

İştirakçi Hilmi bununla da yetinmemekte, İngiliz İşgal Kuvvetleri’nden, yani işgalci emperyalist güçlerden para almaktaydı. İngiliz İşgal Kuvvetleri’nin başında bulunan İngiliz Generali Harington anılarında Hüseyin Hilmi’yle yakın ilişkileri olduğunu belirtmektedir (7). İştirakçi Hilmi’nin İngilizlerle yakın ilişkisi ve grevler sırasında onlardan para aldığı, Zeki Cemal’in Meslek Dergisi’nde 1925 yılında yayımlanan yazısında da yer almaktadır (8).

Bu yıllarda İstanbul sendikaları üzerinde, 1919 yılında kurulan Komünist Enternasyonal’in ve 1921 yılında kurulan Sendikalar Kızıl Enternasyonali’nin (Profintern) de etkisi vardı. Örneğin, ağırlıkla Rum ve Ermeni işçilerin üyesi bulunduğu Beynelmilel İşçiler İttihadı, Profintern üyesiydi. 1919 yılında Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Fırkası kuruldu. Daha sonra Türkiye Komünist Partisi’nin İstanbul kanadı olan Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Fırkası’nın işçiler arasındaki çalışması, 1921 yılında kurulan Türkiye İşçi Derneği aracılığıyla yürütülüyordu. Türkiye İşçi Derneği’nin fazla bir varlık gösterememesi üzerine, 1923 yılı başlarında İstanbul İşçi Teşkilatları Heyet‐i Müttehidesi oluşturuldu. Bu birliktelik, siyasal partileri ve çeşitli işçi cemiyetlerini birlikte barındırıyordu. Sosyalist‐komünist çizgideki bu örgütler Ulusal Kurtuluş Savaşı’na örgütsel bir destek vermediler. Emperyalizme karşıydılar; ancak anlaşıldığı kadarıyla Anadolu’daki mücadeleden umutları yoktu. Sınıf mücadelesini savundular; milli mücadeleyi ihmal ettiler.

Ayrıca, Amele Siyanet Cemiyeti gibi işverenlerin denetiminde örgütlenmeler de doğdu. Ancak bu örgüt de Ulusal Kurtuluş Savaşı’na destek vermedi.

Diğer bir deyişle, Ulusal Kurtuluş Savaşı sırasında İstanbul sendikalarının işbirlikçi veya duyarsız tavrı, Türkiye işçi sınıfı ve sendikacılık hareketi tarihinin kara bir sayfasıdır.

Bu nedenle de İzmir İktisat Kongresi düzenlenirken, bu örgütlerden temsilci istenmedi.

Türkiye işçi ve Çiftçi Sosyalist Fırkası’nın önderi Şefik Hüsnü, bu durumdan şöyle şikayet ettiğinde haklı değildi:

“Kongre’de kendi mevkii ve fikriyatının ehemmiyeti bu kadar büyük olan amele sınıfının temsili meselesinin son derece ihmal edilmiş olmasına hayret ve teessürden kendimizi alamıyoruz. Mevcut amele cemiyetlerine, toplu işçi zümrelerine müracaat edilecek yerde, köy ve şehir erbab‐ı mesaisi namına gönderileceklerin tayini vali ve mutasarrıflara havale edilmiştir. Ve bu tayin adeta bir memur nasbı gibi bir şekilde yapılmaktadır. Amele işleri ile az veya çok alakası olan bazı kimseler istimzaç edilmeksizin, reyleri sorulmaksızın, İstanbul’dan İktisat Kongresine amele murahhasları tayin olunmuştur.”(9)

İktisat Kongresi’nin Amacı
İktisat Kongresi’nin amacı, tam bağımsızlıktı. Başkumandan Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın belirttiği gibi, “istiklâl‐i tâm için şu düstur var: Hakimiyet‐i milliye, hakimiyet‐i iktisadiye ile tarsin edilmelidir… Siyasî ve askerî muzafferiyetler ne kadar büyük olursa olsun, iktisadi zeferle tetviç edilemezse semere‐i netice payidar olamaz.”

Osmanlı’dan devralınan zayıf ve bağımlı iktisadi yapıyla bu amaca ulaşabilmek olanaklı değildi. Bu dönemde işletmelerin çoğu yabancı sermayeye aitti. Kemal Paşa İzmir İktisat Kongresi’ni açış konuşmasında Osmanlı’nın bu durumunu çeşitli biçimlerde ele aldı. Şunu söyledi: (10) “Mazide, Tanzimat devrinden sonra ecnebî sermayesi müstesnâ bir mevkie malikti, Devlet ve hükûmet ecnebî sermayesinin jandarmalığından başka bir şey yapmamıştır. Her yeni millet gibi Türkiye buna muvafakat edemez. Burasını esir ülkesi yaptırmayız.”

Bu kötü miras üzerinde ekonomik egemenliğin inşa edilebilmesi ise milli bir programla, farklı sınıfların milli hedefler için birleşmesiyle mümkündü. Gazi Mustafa Kemal Paşa açış konuşmasında şunları söyledi:(11)

“Esaslı bir program tesbit etmek, program üzerine bütün milleti hemahenk olarak çalıştırmak lazımdır. Bizim halkımızın menfaatleri yekdiğerinden ayrılır sunuf halinde değil, bilâkis mevcudiyetleri ve muhassala‐i mesaisi yekdiğerine lazım olan sınıflardan ibarettir. Bu dakikada samilerim çiftçilerdir, sanatkârlardır, tüccarlardır ve ameledir. Bunların hangisi yekdiğerinin muarızı olabilir. Çiftçinin sanatkâra; sanatkârın çiftçiye ve çiftçinin tüccara ve bunların hepsine, yekdiğerine ve ameleye muhtaç olduğunu kim inkâr edebilir.

Bugün mevcut olan fabrikalarımızda ve daha çok olmasını temenni ettiğimiz fabrikalarımızda kendi amelemiz çalışmalıdır. Müreffeh ve memnun olarak çalışmalıdır. Ve bütün bu saydığımız sınıflar aynı zamanda zengin olmalıdır.”

Türkiye Cumhuriyeti, 1932 yılına kadar Cemiyet‐i Akvam’a (Milletler Cemiyeti) üye olmadı. Buna bağlı olarak, Uluslararası Çalışma Örgütü’ne (ILO) de üye değildi. Bu dönemde Türkiye’nin en yakın işbirliğini yaptığı ülke, Sovyetler Birliği’ydi. Sovyetler Birliği de Milletler Cemiyeti’ne ve ILO’ya üye değildi.

İzmir İktisat Kongresi’ne yabancı konuk olarak yalnızca Azerbaycan Cumhuriyeti Ankara Sefiri İbrahim Abilof ve Rusya Sovyet Cumhuriyeti Ankara Sefiri Aralof davet edildi ve katıldı. Aralof, Kongre sonrasında yaptığı açıklamada şunları söyledi: (12) “Bundan sonra kat’iyyen eminiz ki Türkiye halkı kendi iktisadı ile alakadar olarak mukadderatına hakim olacak ve garp ile beraber umum kapitalizme karşı duracaktır.”

İktisat Kongresi’nde işçiler lehine önemli kararlar alınmasında işçilerin bağımsız sendikal ve siyasal örgütlü gücü değil, milli bir ekonomi yaratma çabası ile Sovyetler Birliği’yle iyi ilişkileri sürdürme kaygıları etkili oldu.

İktisat Kongresi İşçi Grubunun İktisat Esasları
İktisat Kongresi’nde İşçi Grubu’nu oluşturan kişilerin dikkatle belirlendiği konusunda kuşku yoktur. Nitekim, İşçi Grubu Başkanlığı’na Aka Gündüz getirildi.

1885 doğumlu Aka Gündüz’ün asıl adı Emin Ali idi. Selanik’liydi. Babası subaydı. Başladığı askeri eğitime sağlık nedenleriyle ara verdi. 31 Mart Olayı sonrasında Hareket Ordusu’na katıldı. İstanbul’un işgalinden sonra İngilizler tarafından Malta’ya sürüldü. Kısa bir süre sürgünlükten sonra serbest kaldı. 1932‐1946 döneminde Ankara milletvekilliği yaptı ve 1958 yılında öldü. Diğer bir deyişle, Atatürk’ün güvendiği insanlardan biriydi.

İktisat Kongresi’nde İşçi Grubunun İktisat Esasları 34 madde olarak kabul edildi. Bunların büyük bir bölümü Ticaret, Ziraat Sanayi ve Amele Gruplarının oybirliğiyle benimsenirken, bazılarında oybirliği sağlanamadı.

İşçi sınıfı açısından bakıldığında ortaya çıkan tablo son derece önemlidir.

İzmir İktisat Kongresi’nden sonraki yıllarda Türkiye’de işgücünden başka satacak bir şeyi olmayan ücretlilerin önemli bir bölümü memur statüsünde istihdam edildi.

Siyasal bağımsızlığı tamamlayacak iktisadi bağımsızlığın altyapısını oluşturacak sanayileşme için gerekli becerili, nitelikli ve sürekli işgücünün sağlanması için ücretlilere önemli hakların verilmesi gerekiyordu. Ayrıca, Osmanlı’dan devralınan ümmetin ve aşiret‐boy ilişkilerine dayalı toplumsal yapının, çağdaş bir ulusa dönüştürülmesi için de becerili ve nitelikli işgücünün devlet tarafından sürekli biçimde istihdam edilmesine ihtiyaç vardı (özellikle öğretmenler). Bunların yanı sıra, Ulusal Kurtuluş Savaşı, yalnızca emperyalist ülkelere ve onların taşeronu Yunanistan’a karşı değil, aynı zamanda Osmanlı’ya karşı da verilmişti. Yeni bir devlet inşa ediliyordu. Yeni devletin bürokratları da becerili ve nitelikli ücretliler arasından yetiştirilecekti. Bu üç ana etmen, mülksüzleşmiş ücretlilerin en nitelikli kesimlerinin devlet tarafından istihdam edilmelerini gerektiriyordu. Buna karşılık, özellikle Çanakkale Savaşı ve Sakarya Savaşı’nda, Osmanlı döneminde yetişmiş insangücümüzün önemli bir bölümü şehit olmuştu. Ermeni ve Rum nüfus da iyice azalmıştı.

Bu koşullarda, İzmit İktisat Kongresi’nde İşçi Grubu’nun taleplerinin önemli bir bölümü ve bazı açılardan fazlası, 1926 yılında kabul edilen 788 sayılı Memurin Kanunu ile dönemin nitelikli ve becerili ücretlilerine sağlandı. Memur statüsünün dışında kalan ve büyük çoğunluğu tam olarak mülksüzleşmeden ücret karşılığı çalışan kişiler ise bu haklara daha sonraki yıllarda kavuştu.

Bu kararların en önemlileri ve bu konuda daha sonraki yıllarda meydana gelen gelişmeler aşağıda sunulmaktadır:

“Madde 1 – Amele namiyle hitap edilmekte olan kadın ve erkek erbab‐ı sây ve ameleye bundan böyle işçi denilmesi. (müttefikan kabul).”

“Amele” sözcüğü Arapça “amel” (iş) sözcüğünden türetilmiştir. Kongre’nin bu konudaki kararı ancak İkinci Dünya Savaşı sonrasında etkili olarak uygulandı. O tarihe kadar bazı işçi örgütleri de bu sözcüğü kullandı. Örneğin, 1925 yılının ilk yarısında önemli bir örgütlenmenin adı Amele Teali Cemiyeti idi. Ancak yine de “işçi” kavramının yerleştirilmesi konusundaki bir karar önemlidir.

“Madde 3 – Meb’us ve belediye intihâblarında temsil‐i meslekî usulünün kabulü. (Üç grup ekseriyetle kabul, ticaret red).”

Türkiye’de günümüzde bile milletvekili seçilen ve yerel yönetimlerin çeşitli organlarında görevlere getirilen işçilerin sayısı son derece azdır. Milletvekili ve belediye seçimlerinde işçilerin temsilcilerinin de seçilmesi önerisi önemliydi. Ancak daha sonraki yıllarda bu öneri uygulanmadı.

“Madde 4 – Dernekler yani sendikalar hakkının tanınması. Tatil‐i Eşgâl Kanununun yeniden işçilerin hakkını tanımak üzere tetkik ve tanzimi. (müttefikan kabul).”

1909 yılında kabul edilen Tatil‐i Eşgâl Kanunu, kamuya yönelik hizmetlerde sendikaların örgütlenmesini yasaklıyordu. Kongre’de bu kanunun yeniden düzenlenerek işçilerin hakkını tanımayı hedeflemesi, önemli bir tavırdır.

“Madde 5 – Ziraattan maada sanayi işçileri ile bilûmum işçiler için (bir saat) istirahat müddeti hariç olmak üzere çalışma müddetinin sekiz saat olarak kabulü. (müttefikan kabul).”

Dünyada çok az ülkede günlük sekiz saatlik çalışmanın uygulandığı bir dönemde bu konunun oybirliğiyle kabul edilmesi önemlidir. Sekiz saatlik işgünü, daha Ulusal Kurtuluş Savaşı sürerken Zonguldak kömür işçilerinin çalışma koşullarını düzenleyen 151 sayılı Yasa’da gündeme gelmişti. 10 Eylül 1337 (1921) tarihinde kabul edilen 151 sayılı Ereğli Havzai Fahmiyesi Maden Amelesinin Hukukuna Müteallik Kanun’un 8. maddesi, Ereğli Kömür Havzası’nda çalıştırılan maden işçilerinin günlük çalışma süresini 8 saatle sınırlandırıyordu. İzmir İktisat Kongresi’nde oybirliğiyle alınan bu karar, Ereğli kömür işçileri için kabul edilen düzenlemenin tarım işçileri dışındaki işçilere yaygınlaştırılması talebidir. Bu düzenleme 1936 yılında kabul edilen ve 1937 yılında yürürlüğe giren 3008 sayılı İş Kanunu ile gerçekleştirildi. İşçi sınıfının memur
statüsünde istihdam edilen kesimi ise bu haktan 1926 yılından itibaren yararlandı.

“Madde 6 – Sekiz saat çalışan bir işçinin gece dahi çalıştırılmasına mecburiyet hasıl olduğu takdirde yalnız dört saat çalıştırılacak ve tam gündelik alacak. Yalnız gece çalıştırılan işçiler gündüz işçisi gibi sekiz saat çalışır, fakat iki kat gündelik alır. (birinci fıkra müttefikan kabul ikinci fıkra üç grup red, işçiler ısrar).”

Oybirliğiyle kabul edilen birinci fıkra günümüzde bile geçerli değildir. Bu maddenin anlamı, günlük sekiz saatlik çalışmayı tamamlayan işçinin dört saat daha çalışması durumunda, fazla çalışma ücretinin yüzde 100 zamlı ödeneceğidir. Yürürlükte bulunan mevzuata göre, bu nitelikteki fazla çalışma yüzde 50 zamlı olarak ödenmektedir.

“Madde 7 – Maden ocaklarında çalışan işçilerin altı saatlik mesaisinin bir gündelik itibar olunması. Ve maden ocaklarında onsekiz yaştan dûn olanlarla kadınların çalıştırılmaması. (müttefikan kabul).”

Maden ocaklarında çalışan işçinin altı saat çalışıp sekiz saatlik ücret alması talebinin oybirliğiyle kabul edilmiş olması önemlidir. Böyle bir uygulama günümüzde bile yoktur. Ayrıca, kadınların yeraltında çalışmalarının yasaklanması istemi de oybirliği kabul edilmiştir. Diğer taraftan, onsekiz yaşın altındaki erkek işçilerin maden ocaklarında çalıştırılma yasağı talebi, 1921 yılında kabul edilen 151 sayılı Yasa’da (Madde 2) Ereğli maden işçileri için kabul edilmiş olan uygulamanın yaygınlaştırılmasıdır.

“Madde 10 – Bilûmum müesseselerde sabit işçi olarak istihdam edilen kadınlara doğurmazdan evvel ve sonraya ait olmak üzere sekiz hafta ve her ay üç gün izin verilmesi. Ve bu gündelikleriyle aylıklarının tamam verilmesi.” (müttefikan kabul).”

Kongre’nin oybirliğiyle doğumdan önce ve sonra sekizer haftalık ücretli doğum izni talep etmesi son derece önemlidir. Türkiye’de işçi statüsünde istihdam edilen ücretliler için bu uygulama ancak 2003 yılında gerçekleştirilebildi. Kadın işçiler bugün bile tam aylıklarını değil, buna yakın bir miktar olan geçici işgöremezlik ödeneğini almaktadır. Memurların hakları 1926 yılında verildi.

“Madde 11 – Bilûmum işçi gündeliklerinin memleket maişetiyle mütenasib olarak hadd‐i asgari miktarının her üç ayda bir defa dernekler teşekkül edinceye kadar işçi mümessilleri hazır olduğu halde belediye meclislerince tayiniyle müesseseler tarafından vacîb‐ül‐ittibâ olmak üzere neşir ve ilanı. (müttefikan kabul).”

1921 yılında kabul edilen 151 sayılı Yasa’ya göre (Madde 11), Ereğli kömür işçileri için asgari ücret belirlenecekti. İktisat Kongresi’nin oybirliğiyle aldığı karar, asgari ücret uygulamasını tüm işçilere yaygınlaştırmayı ve asgari ücreti üç ayda bir gözden geçirmeyi talep etmektedir. Asgari ücret 1936 yılında kabul edilen 3008 sayılı İş Yasası’nda yer aldı; ancak ilgili yönetmeliklerin çıkarılmasının gecikmesi nedeniyle 1951 yılından itibaren uygulandı.

“Madde 12 – İşçi gündelik ve aylıklarının umum müesseselerde nakden ve muntazaman verilmesi. (müttefikan kabul).”

Oybirliğiyle kabul edilen bu talep de 1936 yılında kabul edilen İş Yasası’nda yer aldı.

“Madde 13 – Haftada bir gün işçilere istirahat müddetinin verilmesi… (müttefikan kabul).”

Oybirliğiyle kabul edilen bu talep 15 Ocak 1924 tarihinde kabul edilen 394 sayılı Hafta Tatili Hakkında Kanun ile uygulamaya sokuldu. Memurlar ise bu haktan yararlanabiliyordu.

“Madde 14 – (1 Mayıs) gününün Türkiye İşçileri bayramı olarak kanunen kabulü. (sanayi ve işçi müttefikan, çiftçi ve tüccar ekalliyetle kabul).”

Sanayicilerin ve işçilerin 1 Mayıs’ın Türkiye İşçileri bayramı olarak kabul edilmesini gündeme getirmesi ilginçtir. 1 Mayıs, 1921 ve 1922 yıllarında kutlanmıştı. 27 Mayıs 1935 gün ve 2739 sayılı Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakkında Kanun ile 1 Mayıs günü Bahar Bayramı olarak genel tatil kabul edildi. Ancak genel tatilde işçilere herhangi bir ücret ödenmiyordu. 12 Eylül darbesinden sonra Milli Güvenlik Konseyi 17 Mart 1981 günü kabul ettiği 2429 sayılı Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakkında Kanun’da 1 Mayıs’ı genel tatil olmaktan çıkardı. 1 Mayıs’ın ücretli genel tatiller arasına yeniden sokulabilmesi ise 2009 yılında gerçekleştirilebildi.

“Madde 15 – Sabit işçilerin hafta tatilleriyle resmi günlerde ve işçi bayramı gününde gündeliklerinin tam verilmesi. Umumi tatil günlerinde işçileri çalıştırmak mecburiyeti hasıl olduğu takdirde, iki kat gündelik verilmesi. (birinci fıkra üç grup tarafından red, işçiler tarafından ısrar, diğerleri müttefikan kabul).”

Kongre’de oybirliğiyle kabul edilen ilk fıkra, ancak 1950’lerin ortalarında hayata geçirilebildi. 9.8.1951 gün ve 5837 sayılı yasayla, genel tatillerde işçilere çalışılmaksızın yarım yevmiye ödenmesi kararlaştırıldı.

8.6.l956 gün ve 6734 sayılı yasayla da, 1 Mayıs dahil tüm genel tatillerde işçilere çalışılmadan ödenecek ücret 1 yevmiyeye çıkarıldı.

“Madde 16 – Umum sanat müesseselerinde ve gümrüklerde ve matbaalarda ve şirketlerde müstahdem işçilerin hastalandıkları takdirde üç aya kadar gündeliklerinin tam verilmesi. Ve üç ay hastalanan ve hastalığı şifa bulmayan bir illetle malûl olduğu tahakkuk eden işçilerin işten çıkarıldıkları takdirde müesseselerin iktidar‐ı malîyesi ile mütenasib ikramiyeler vermeleri. (birinci fıkra üç grup tarafından red, işçiler ısrar. Diğer fıkra müttefikan kabul).”

İşçilerin ısrarlı olduğu ilk talep, 1945 yılında İşçi Sigortaları Kurumu’nun kurulmasından sonra gündeme geldi. Geçici işgöremezlik ödeneği ücretin büyük bölümünü karşılamaya başladı. Oybirliğiyle kabul edilen diğer talep ise daha sonraki yıllarda kıdem tazminatı olarak gündeme geldi.

“Madde 17 – Evlenecek işçilere gündelikleri verilmek şartiyle bir hafta izin verilmesi. (müttefikan kabul).”

Kongre’de oybirliğiyle kabul edilen bu talep, işçi statüsünde istihdam edilen ücretliler için günümüzde bile geçerli değildir. 4857 sayılı İş Yasası’na göre, evlenen işçinin ücretli izin hakkı yoktur. İşçi evlenecekse bunu yıllık izninde yapar veya ücretsiz izin ister.

“Madde 18 – Bir sene iş başında bulunan işçilere senede bir ay izin verilmesi ve gündeliklerinin tam îtası. (üç grup red, işçiler ısrar).”

Diğer grupların karşı çıkmasına karşın işçilerin ısrarla gündeme getirdikleri bir talep günümüzde bile uygulanmamaktadır. Türkiye’de işçilere ücretli izin hakkı 11 Nisan 1960 gün ve 7467 sayılı Yıllık Ücretli İzin Kanunu ile getirildi. Bu kanunda yıllık ücretli izin hakkı işçinin kıdemine göre 12 ile 24 işgünü arasında değişiyordu. 2003 yılında bu sürelere ikişer işgünü daha eklendi. Devlet memuru statüsünde istihdam edilen ücretliler ise bu haktan 1926 yılında yararlanmaya başladılar.

“Madde 19 – Daimî büyük sanat müesseselerinde, gümrüklerde, şömendöfer, elektrik ve tramvay gibi şirketlerde, maden ocaklarında çalıştırılan işçilerin kaza ve ihtiyarlık dahil olduğu halde hayat sigortasına rabıtları ve sigorta ücretinin müessese sahibleriyle işçiler tarafından yarıyarıya verilmesi. Ve derneklerin koyacağı tekaüdiye hakkının müesseselerce tanınması. (müttefikan kabul).”

Kongrede oybirliğiyle gündeme getirilen bu talep, 1945 yılından itibaren işkolları ve iller kademeli olarak kapsama alınarak hayata geçirildi. Devlet memuru statüsünde istihdam edilen ücretliler ise 1926 yılından itibaren gelişmiş bir sosyal güvenlik sisteminde yararlanabildi.

“Madde 20 – İş başında sakatlanan umum işçilerin sermayedarlar ve müesseseler tarafından hayatlarının emniyet altına alınması. (üç grup red, işçiler israr).”

Diğer grupların reddettiği bu talep de 1945 sonrasında kabul edilen iş kazası ve meslek hastalığı sigortası kapsamında hayata geçirildi.

“Madde 21 – İki yüzeli işçi kullanan fabrikalar, şirketler müesseseleri içinde veya yakında bir dispanser, maden ocaklariyle büyük kıt’ada ormanları işleten ve ormanlarda fabrika yapan sermaye sahiblerinin veya şirketlerin ve tuzlaların cıvarında birer hastane ve maden ocaklarında işçiler için behemehâl birer parasız hamam yapmalarına mecbur tutulmaları. (müttefikan kabul).”

Hastane talebi 1945 yılından sonra gerçekleştirildi.

“Madde 23 – Sanat müesseseleri ve işçi çalıştıran diğer müesseselerin mevcut sıhhî nizamlara tevfikan daimî surette sıhhiye memurları tarafından teftiş ettirilmesi ve bu hastanelerin yapılması.”

1945 yılında Çalışma Bakanlığı’nın kurulmasından sonra, daha önceleri sınırlı bir biçimde sürdürülen teftiş faaliyeti daha düzenli hale getirildi.

“Madde 24 – Büyük sanat müesseseleriyle, şirketler, madenler, tuzlalar ve büyük kıt’ada orman işletenler ve bu ormanlar civarında fabrika yapanların müesseseleri yakınında işçileri için sıhhî evler yapmalarına mecbur tutulması, veya ev kirası zammı vermeleri (üç grup müttefikan, tüccar grubu ekalliyetle kabul).”

Lojman yapılması talebi kamu işyerlerinde önemli ölçüde hayata geçirildi. Lojman olmayan yerlerde kira karşılığı bir ek ödeme yapılması ise çok istisnai durumlarda uygulandı.

“Madde 25 – İşçi çocuklarının şehit çocuklarından sora tercihan leylî sanat mekteblerine meccanen kabulü. (müttefikan kabul).”

Bu önemli talebin ne ölçüde uygulandığı konusunda bilgi yoktur.

“Madde 26 – Memlekette açılacak bütün işlerin Türk erbab‐i sây ve ameline tahsisi. (müttefikan kabul).”

İttifakla kabul edilen bu talep, 11.6.1932 tarihinde kabul edilen 2007 sayılı Türkiye’deki Türk Vatandaşlarına Tahsis Edilen Sanat ve Hizmetler Hakkında Kanunla büyük ölçüde hayata geçirildi.

“Madde 31 – Hiçbir asrî zihniyete uymayan esnaf talimatnâmesinin ilgasıyla cemiyet teşkili hakkının her sınıf halka kanun mucibince bahşedilmesi. (müttefikan kabul).”

“Madde 32 – Gediklerin, kabzımallığın, sırık hamallığının kat’iyen ilgası. Limanlarda, gümrüklerde kâhya vesair namlarla işçinin hukukunu kaybettiren ve memlekette işçiyi istibdatla kullanan kimselerin faaliyetlerine meydan verilmemesi. (müttefikan kabul).”

Bu talep uzun yıllar hayata geçirilemedi ve özellikle inşaat ve tarım işkollarında günümüzde bile bir ölçüde devam etmektedir.

“Madde 33 – Müesseseler tarafından her sene işçilere verilecek ikramiyenin müsavatla tevzii. (üç grup müttefikan kabul, tüccar ekalliyetle kabul).”

İşçilere ikramiye verilmesi kamu kesiminde 1950’li yıllarda başladı. Özel sektörde ise ancak toplu iş sözleşmesi kapsamındaki işçiler ikramiyeden yararlanabilmektedir.

“Madde 34 – Ziraat işlerinde kullanılan işçiler yukarıki maddelerin ahkâmından müstesnâdır. (müttefikan kabul).”

Tarım işçilerinin iş yasası kapsamına alınabilmesi günümüzde bile tam olarak sağlanamadı. 4857 sayılı İş Yasası’na göre, 50 ve daha az sayıda işçinin çalıştığı tarım ve orman işlerinde çalışan işçileri koruyan bir iş yasası yoktur.

İktisat Kongresi Sonrası Değerlendirmeler
İşçi Grubu başkanlığına seçilen Kütahya temsilcisi Aka Gündüz Bey İktisat Kongresi sonrasında Anadolu’da Yeni Gün Gazetesi’nde 6 Nisan 1923 günü şu değerlendirmeyi yaptı: (13)

“Bu Grup da otuz dört maddelik mukarreratı Kongre’de kabul ettirmiştir. Kongre’nin hulûs‐u niyeti, ciddi mesai ve hissiyatı sayesinde Türkiye işçileri birçok memleket işçilerinden fazla müsaadâta nail olmuşlardır. Bu muvaffakiyatin âmillerinden birisi de Türkiye işçilerinin bütün diğer zümrelerle elbirliği içinde çalışmak istemesi ve bunun her vesile ile temin eylemesidir. Türkiye işçileri sây, refah ve memleket istiklâli istiyorlar. Her ne şekil ve surette olursa olsun bu üç umde haricinde Türk işçisi bulamazsınız…

“Kongre bazı müstacel temenni kararları vermiştir. Bunları Hükümete arzettiğimizden azami beş gün zarfında cevaplar aldık ve temennimizin ehemmiyetle nazar‐ı dikkate alındığını gördük. Bu Kongre mukarreratı velev resmen olsun kanunî mahiyetini aldığı gün iktisadiyatımızın temelleri atılmış olacaktır ve bu halk devletinin tecellilerinden birisidir. O günü göreceğimizi kuvvetle ümid ediyorum.”


Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Fırkası’nın önderi Şefik Hüsnü’nün İktisat Kongresi sonrasındaki değerlendirmesi de Kongre öncesindeki eleştirel tavrından farklıydı ve olumluydu: (14)

“Amele Grubunun İktisat Kongresinde ciddi ve birlikli faaliyeti, emekçi sınıfın diğer sınıflar yanında ve aynı seviyede muhterem bir mevki işgal etmesini mümkün kılan evsaf ve meziyetlere malik bulunduğunda şüphe bırakmamıştır.

“Memleketimizin her tarafından gelen işçi sınıfı mümessilleri, İzmir’de buluşup görüştüler. Bu, Türkiye’nin işçilik tarihinde ilk defa vâki olan bir hadisedir. Yalnız bu imkânı hazırlamış olmasından dolayı İktisat Kongresinin kıymeti amele nazarında pek büyüktür. Son zamanlara kadar amele teşkilatlarının faaliyetleri daima mevzii kalmış, muhtelif merkezlerde bulunan işçiler arasında münasebet tesis edememiştir. İzmir’de yurdumuzun dört köşesinden gelen murahhasların teâti‐i efkâr etmesi ile şimdiye kadar uzaktan uzağa, az çok nazarî bir tarzda yapılmasına uğraşılan ittihad‐ı umuminin temelleri amelî bir tarzda hazırlanmış oldu. Maateessüf bu faaliyetler esnasında iş bozanlar çıktı, vaki isnat ve iftiralar ortaya atıldı. Fakat hissiyatına hâkim olan Amele Grubu temkinine halel getirmedi. İşçilik inkılâp ruhundan gelen bir hamle ile nokta‐i nazarının tebellür etmesine hâil olanları, müsbet bir iş meydana çıkarmaktan istinkâf edenleri kendi hallerine bırakarak, elbirliği ile işçilerimizin asgari metâlibini herkesin anlayabileceği basit maddeler şekline soktu ve Kongre Heyet‐i Umumiyesine arzetti.”

Sonuç ve Değerlendirme
İzmir İktisat Kongresi, Kemalist Devrim’in önemli toplantılarından biridir. Mustafa Kemal Paşa şöyle diyordu: (15)

“Nasıl ki Erzurum Kongresi felaket noktasına gelmiş olan bu milleti kurtarmak hususunda Misak‐ı Millinin ve Teşkilat‐ı Esasiye Kanunu’nun ilk temel taşlarını tedarik hususunda âmil olmuş, müessir olmuş, müteşebbis olmuş ve bundan dolayı tarihimizde, tarih‐i millimizde en kıymetli ve yüksek hatırayı ihraz etmiş ise, kongreniz dahi milletin ve memleket hayat ve halâs‐ı hakikisini temine medar olacak düsturun temel taşlarını ve esaslarını ihzar edip ortaya koymak suretiyle tarihte büyük namı ve çok kıymetli bir hatırayı ihraz edecektir.”

Gerçekten de Cumhuriyet’in 1945 yılına kadarki ekonomik ve toplumsal politikaların temel çizgilerini İzmir İktisat Kongresi tartışmalarında ve kararlarında bulmak olanaklıdır.

Mustafa Kemal Paşa, askeri ve siyasi alanlardaki dehasının yanı sıra toplumsal ilişkiler alanında da bir deha olduğunu İzmir İktisat Kongresi vesilesiyle de göstermiştir.

1 ODTÜ İktisat Bölümü Kısmi Zamanlı Öğretim Görevlisi

2 Bu metnin tamamı için bkz. Ökçün, A.G., Türkiye İktisat Kongresi, 1923 – İzmir, Haberler – Belgeler –Yorumlar, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayın.No.262, (2. Basılış), Ankara, 1971, s.430‐435 ve Afet İnan, İzmir İktisat Kongresi (17 Şubat – 4 Mart 1923), Türk Tarih Kurumu Yay.XVI.Dizi‐Sa.46, Ankara, 1982, s.51‐55.

3 Koç, Y., “İstiklal Harbinde İstanbul Sendikaları Görevini Yaptı mı?,” TÜRK‐İŞ Dergisi, No.350, Nisan‐Mayıs 2002, s.58‐61.

4 Tunçay, M., Türkiye’de Sol Akımlar ‐ 1 (1908‐1925). 2. Basım, BDS Yay., İstanbul, 2000, s.38.

5 Tunçay, M., 2000, s.39.

6 Tunçay, M., 2000, s.39.

7 Tunçay, M., 2000, s.63; bkz. Harington,T., Harington Looks Back, Londra, 1940.

8 Sencer, O., Türkiye’de İşçi Sınıfı: Doğuşu ve Yapısı, Habora Yay., No. 55, İstanbul, 1969, s.248‐249.

(9) Şefik Hüsnü, “İktisat Kongresinde İşçi ve Köylü Sınıflarının Mevkii”, aktaran Ökçün, G., 1971, s.48.

10 Ökçün, 1971. s.253.

11 Ökçün, 1971, s.255‐256; Afetinan, 1982, s.68.

12 Ökçün, 1971, s.296.

13 Ökçün, 1971, s.339.

14 Aydınlık, Nisan 1923, Sayı 14, aktaran, Ökçün, 1971, s.382.

15 Ökçün, 1971, s.256; Afet İnan, 1982, s.68

EGİAD Yarın Dergisi, Ağustos 2009

İzmir İktisat Kongresi (2)

Kent Stratejileri tarafından, posted in Ali Rıza Avcan, Genel, İZMİR

Ali Rıza Avcan

Geçtiğimiz hafta yayınladığımız ilk yazımızda, 17 Şubat-7 Mart 1923 tarihleri arasında İzmir‘de toplanan Türkiye (İzmir) İktisat Kongresi‘ne işçi, çiftçi, tüccar ve sanayici temsilcisi olarak katılan toplam 1.135 kişinin 16 gün süresince yaptığı çalışmalar sonucunda 12 maddeden oluşan Misak-ı İktisadi Esasları‘nın neler olduğu ile her bir meslek grubunun aldığı kararları anlatmaya çalışmıştım.

Ardından da kongrenin 100. yılı kutlamaları nedeniyle İzmir Valiliği‘nin yaptığı hazırlıklardan söz açıp, İzmir Büyükşehir Belediyesi‘nin 100 yıl önceki kongrenin senaryosundan esinlenerek, üç ayrı grup olarak bir araya getirdiği çiftçi, işçi ve sanayici-tüccar-esnaf temsilcileriyle 2022 yılının Ağustos-Aralık ayları arasında toplantılar yapıp birtakım kararlar aldığını bildirerek, bundan sonraki seri yazılarımda, bu üç grubun aldığı kararları ele alıp değerlendireceğimi ifade etmiştim.

Ama bütün bunlardan önce, İzmir Büyükşehir Belediyesi‘nin tüm bir ülkenin gelecek 100 yıldaki iktisat politikalarını belirleme iddiası ile toplantılar yapıp kararlar almaya başlamasının, kendisine yasalarla verilmiş görev, yetki ve sorumluluklar bağlamında bir “yetki gaspı” olduğunu hatırlatmak zorundayım.

Bunun dışında, aradan 100 yıl geçtikten sonra ülkenin gelecek 100 yıldaki iktisat politikalarını belirleyecek toplum kesimlerinin sadece işçi, çiftçi, sanayici, tüccar ve esnaflardan oluşmadığını, bugünün Türkiye koşullarında bunların dışında kalan daha başka grup, kesim, topluluk ve sınıfların varlığını da göz önüne almalıyız.

Türkiye’nin gelecek 100 yıldaki ekonomi politikalarını belirlemek, İzmir Büyükşehir Belediyesi’nin görev, yetki ve sorumluluk alanı dışında kalan bir konudur.

1923 tarihli Türkiye (İzmir) İktisat Kongresi ile ilgili tarihi belgelere baktığımızda, bu kongrenin kimin tarafından yapılacağı konusunun kongre öncesinde TBMM‘nde hararetli tartışmalara konu olduğunu, 1923 yılında siyasi bir suikast sonucu öldürülen Trabzon Milletvekili Ali Şükrü Bey‘in verdiği sözlü soruyla, bu kongrenin TBMM‘ne bilgi verilmeden ya da hükümetten izin alınmadan İktisat Vekili Mahmut Esat Bey (Bozkurt) tarafından düzenlemiş olmasını eleştirerek kongre gündemi ile katılımcıların ve tartışma konularının kimler tarafından nasıl belirlendiği konularıyla kongrenin alacağı kararlar karşısında asıl karar alma yetkisine sahip olan meclis, hükümet ve bakanlığın ne yapacağı gibi önemli sorular sorduğunu görürüz. Bu sorulara cevap veren İktisat Vekili Mahmut Esat Bey (Bozkurt) ise kongrenin sırf bakanlığının teşebbüs ve teşviki ile toplanacağını, hükümetin bu konuda bir kararı olmadığını, kendisi tarafından hazırlanan teklifin “Başkumandan Reis Paşa” tarafından uygun görülmesi üzerine işe başladıklarını belirtmiş, kongrede hangi konuların görüşülebileceği konusunda yardımcı olmak amacıyla bir risale hazırladıklarını ve görüşülen konuların bir karar şeklinde değil de, bir tavsiye olarak yazılacağını belirtmiştir.

Bu meclis görüşmelerinden de anlaşılacağı üzere, 100 yıl önce yapılan Türkiye (İzmir) İktisat Kongresi‘nin bile kimin davetiyle nasıl toplanacağı, gündemi ile katılımcılarının ve görüşme konularının kim tarafından neden ve ne şekilde belirlendiği konusunun önemsenerek tartışma konusu yapıldığı, kongrede ortaya çıkacak sonuçların bir karar mı yoksa bir tavsiye olarak mı formüle edileceği gibi hassas konuların gündeme getirildiği görülmüş, böylesi önemli bir kongrenin toplanması görevi, o tarihlerde İzmir Belediye Başkanı olarak görev yapıp içişleri bakanlığı yaptığı dönemdeki ilginç asimilasyon politikaları ile tanınan Şükrü Kaya‘ya ya da İzmir Valisi olarak görev yapıp Talat Paşa‘nın kayınbiraderi olarak binlerce Ermeni’nin ölümüne neden olması nedeniyle sicili hayli kabarık olan Abdülhalik Renda‘ya verilmemiştir.

Bugün ise böyle bir tartışma ve değerlendirme yapılmadan; en azından o tarihlerdeki tartışma ve değerlendirmeler dikkate alınmadan 100 yıl önce İktisat Vekaletince şekillendirilen bir kongre modeli üzerinden bu görevin, İzmir sınırları içinde belediye hizmetlerini yapmakla görevli, yetkili ve sorumlu bir büyükşehir belediyesi tarafından yapılmaya kalkışıldığı görülmektedir. Daha doğrusu o büyükşehir belediyesi, “bu benim görevim midir, bunu yapabilir miyim; şayet yaparsam bu doğru ve anlamlı olur mu?” gibi temel soruları sormayı akıl etmeden ya da bu konuların ciddiyetini dikkate almadan yola çıkmayı tercih etmiştir.

Bu durum, temeli anayasa ve diğer yasalarla belirlenmiş ülke yönetim modeli ve yapılanması ile ilgili hukuki ilke, değer ve teamüllere aykırı bir durumdur. Ortada o ülkeyi yönetmekle görevli merkezi bir yönetim ve onun birimleri dururken, çıkıp bir büyükşehir belediyesinin bu işi yapmaya kalkması, ülke yönetimi ile temel hukuk kurallarına aykırı, “de facto” bir durum yaratmaktan başka bir şey olmayacaktır. Şayet yarın öbür gün, CHP‘nin merkezi yönetimi eline geçirdiği bir dönemde, muhalif bir büyükşehir belediye başkanının merkezi yönetime sormadan ya da onu dikkate almadan aynı şekilde davranması durumunda taraflar birbirlerine ne şekilde tepki verecektir?

O nedenle, bu konuda ülke yönetimine aday olması mümkün olmayan bir belediye ve onun başkanı yerine, kendini o göreve aday gören bir siyasi partinin; tartışmamıza konu olan olay itibariyle, örneğin Cumhuriyet Halk Partisi‘nin İzmir‘de alternatif bir kongre düzenleyerek ülkeyi yönetecek bir siyasi parti kimliğiyle yeni bir 100 yıla dair iktisat politikalarını belirlemesi, yapılabilecek en makul ve doğru hareket olacaktır.

İzmir Büyükşehir Belediyesi’nin gelecek 100 yılın iktisat politikalarını belirlemek için seçtiği meslek grupları bugünkü toplumun bütününü temsil etmemektedir.

Ülkenin gelecek 100 yılda uygulayacağı iktisat politikalarını tartışıp öneriler geliştirirken, 100 yıl önce dünya ve ülke gündemine egemen olup sınıflar arası işbirliğini savunan korporatist anlayışla sadece işçi, çiftçi, sanayici, tüccar ve esnafları ele alıp onların talepleri üzerinden bir iktisat programı belirlemek, bugünün koşullarında ne ölçüde doğru ve anlamlıdır? Sadece belirli kesimleri dikkate alarak ortaya çıkacak öneriler “ortak aklı” oluşturur mu? Yoksa 2023 Türkiyesi’nde tüm iş, sektör, meslek ve menfaat gruplarıyla toplumsal sınıfları ve onların arasındaki ilişki ve etkileşimi dikkate alan daha ilerici, yenilikçi ve kapsayıcı yöntemlere mi başvurmak gerekir?

Geride şayet sayıları milyonlara varan küskün bir işsizler ordusu, tarım dışına itilmiş topraksız köylüler, 2022 yılı verilerine göre 13 milyon 722 bin adet işçi, memur ve Bağ-Kur emeklisi, 2020 yılı verilerine göre 8 milyon 812 bin adet mühendis, mimar, plancı, muhasebeci, avukat ve hekim gibi serbest çalışanlar, sendikaların örgütleyemediği milyonlarca işçi ve emekçi, henüz örgütlü olmayan mevsimlik tarım işçileri varsa herkesin görüş, düşünce ve önerisi alınmış olmaz; aksine, sadece ve sadece örgütlenmiş belirli kesimlerin görüşleri alınıp onların o herkesi kucaklamayan önerileri üzerinden yola çıkmış olursunuz.

İşte bütün bu nedenlerle, İzmir Büyükşehir Belediyesi‘nin en kısa sürede 1920’li, 1930’lu yılların o eski korporatist anlayışından vazgeçerek, toplumdaki tüm grup, kesim, topluluk ve sınıfları, aralarındaki bağlantıları ve bunların kesişim noktalarıyla karşılıklı etkileşimlerini de dikkate alarak katılımcı ve çoğulcu demokrasi boyutunda kucaklayan farklı, yeni, ve yaratıcı bir yaklaşımı benimsemesi gerekmektedir.

Gelelim, İzmir Büyükşehir Belediyesi‘nin üç ayrı toplantıda bir araya getirdiği 150 çiftçi kuruluşunun “ilkeler” ve “kararlar” başlığı altında ifade ettiği “Çiftçi Buluşması Deklarasyonu” metninin incelenip değerlendirilmesine:

İzmir Büyükşehir Belediyesi’nce belirlenen çiftçi kurumlarının aldığı ilke ve kararlar, ülke tarımının mevcut birçok sorun ve ihtiyacını kapsamamaktadır.

Ama isterseniz ondan önce 17 Şubat-4 Mart 1923 tarihli Türkiye (İzmir) İktisat Kongresi‘nde çiftçi temsilcisi olarak bir araya gelenlerin, ayan sıfatıyla 17. yüzyıldan bu yana başta Manisa, Akşehir ve çevresinden başlamak üzere tüm Ege Bölgesi’nde hakimiyet kuran Karaosmanoğulları ailesinden gelip Çiftçi Grubu Reisi seçilen Manisa temsilcisi Karaosmanzade Kani Bey‘in başkanlığında görüşüp oyladığı “Çiftçi Grubu’nun İktisadi Esasları” başlıklı metinden söz edelim.

Söz konusu metin, mümkün olduğu kadar günümüz Türkçesi’ne uyarlayıp yazıma eklediğim linkteki metni incelediğinizde de göreceğiniz gibi, “Reji Meselesi”, “Ziraat ve Maarif Meselesi”, “Asayiş Meselesi”, “Aşar Meselesi”, “Ziraat Bankası ve İtibarı-ı Zirai Meseleler”, “Yollar Meselesi”, “Orman Meselesi”, “Ziraatte Hayvanat Meselesi”, “Çiftçiliğe Ait Bazı Maddeler” ve “Ziraatte Makine Meselesi” başlıklı 10 ayrı bölümde yer alan toplam 83 talepten ve bu taleplerin oylanmasıyla ortaya çıkan sonuçlardan oluşmaktadır.

Kongreye katılıp bu kararları alanların tam bir listesi elimizde olmamakla birlikte, kongre öncesinde İktisat Vekaleti‘nce yayınlanan risale ve genelgelere göre her bir kazadan gönderilecek toplam 8 temsilcinin 3’ünün çiftçi olması ve kongreye toplam 1.135 temsilci katılmış olması hesabına göre “Çiftçi Grubu” olarak tanımlanıp bu kararları alıp oylayanların toplam sayısının 425-426 civarında olması gerekir. Ama o dönemdeki günlük gazetelere baktığımızda, kazalar itibariyle seçilen temsilcilerin hiç de bu kurala uymadığını, bazı kazalarda 8’den az ya da fazla temsilci seçildiğini, bazı kazalarda da çiftçilik yapmayanların çiftçi olarak gönderildiğini görürüz. Örneğin Mersin Milletvekili Yusuf Ziya Bey‘in Mersin‘den, İstanbul Emirgan Numune Mektebi muallimi Asım Sungur Bey‘in Çorum Sungurlu‘dan, Cumhuriyet Gazetesi sahibi Yunus Nadi‘nin Çiftçiler Derneği üyesi olarak Ankara‘dan çiftçi temsilcisi olarak gönderilmiş olması bu karışıklığın en iyi örnekleri olarak gösterilebilir. Ayrıca bu durumun diğer işçi, tüccar ve esnaf grubu üyeleri içinde geçerli olduğunu söyleyebiliriz.

ciftci-grubunun-iktisadi-esaslari-1923İndir

1923 tarihi Türkiye (İzmir) İktisat Kongresi‘ne “murahhas” olarak katılanların tümünü gösteren bir liste bugüne kadar yayınlanmamış olsa da, Afet İnan‘ın “İzmir İktisat Kongresi” isimli kitabı ile Gündüz Ökçün‘ün “Türkiye İktisat Kongresi, Haberler-Belgeler-Yorumlar” isimli kitaplarındaki isimleri teker teker tarayarak oluşturduğumuz ve 1.135 katılımcının % 23,70’ini oluşturan 81 ayrı yerleşim merkezinden gelen toplam 269 kişilik liste, tüm eksiklik ve yanlışlarının mazur görülmesi dileğiyle PDF formatında yazımıza eklenmiştir.

izmir-iktisat-kongresi-katilimcilari-1923İndir

10 Ağustos-4 Kasım 2022 tarihleri arasındaki üç ayrı toplantı sonucunda ortaya çıkan ve yazımıza bir link halinde eklediğimiz “Çiftçi Buluşması Deklarasyonu” ise, 15 ilke ile “Tarımsal Gen Kaynaklarının Korunması ve Geliştirilmesi”, “Ürün Planlaması ve Sulama”, “Üreticinin Örgütlenmesi”, “Gıda Üretim Alanlarının Korunması”, “Satış ve Pazarlama”, “Tarımsal Lojistik”, “Tarımda Eğitim ve İnovasyon” ve “Kırsal Turizm” başlıklı 8 ayrı bölümde yer alan toplam 57 taahhütten oluşmaktadır. “Çiğli Buluşması Deklarasyonu“nun hazırlığında katkısı olanların sayısı belediye haberlerinde 150 olarak verilmiş olmakla birlikte bunların hangi çiftçi kuruluşları olduğunu yazılı olarak sormuş olmamıza karşın, katılımcı kuruluş ve temsilcilerinin isimlerini bugüne kadar öğrenemedik. Tabii ki şahsen tanıdığımız 5-6 kurum ve temsilcisi dışında…

Söz konusu toplantılarla ilgili görsellerde -muhtemelen son toplantıda- gözümüze çarpan Cumhuriyet Halk Partisi‘nin tarım konusundaki çalışmalarında ön plana çıkan Bursa Milletvekili ve ziraat mühendisi Orhan Sarıbal‘ın bu çalışmalara davet edildiğini; böylelikle, bu toplantılarda alınan kararlarla Cumhuriyet Halk Partisi‘nin tarım politikaları arasında bir bağlantı kurulmak istendiği anlaşılmaktadır.

Ama diğer yandan da, Deniz Baykal‘ın CHP genel başkanı olduğu 2008 yılında son şeklini alan CHP Parti Programı‘ndaki tarımla ilgili değerlendirme ve vaatlerin, son yıllarda önce İzmir Büyükşehir Belediye başkanları Aziz Kocaoğlu ve Tunç Soyer tarafından ortaya atılan “Tarımda İzmir Modeli” ve İstanbul Büyükşehir Belediyesi’nin tarım danışmanı TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası eski başkanı ve CHP eski milletvekili Doç. Dr. Gökhan Günaydın‘ın ortaya attığı “Tarımda İstanbul Yaklaşımı” ya da başka bir yaklaşım çerçevesinde dikkate alınarak günümüz koşullarına uygun olarak güncellenmediğini de unutmamamız gerekiyor.

ciftci-bulusmasi-deklarasyonuİndir

1923 tarihli “Çiftçi Grubu’nun İktisadi Esasları” ile 2023 tarihli “Çiftçi Buluşması Deklarasyonu” metnini yazım dili açısından karşılaştırdığımızda, 1923 tarihli ilk belgedeki hususların bir talep olarak yazılıp tüm grupların oylaması ile bir karara dönüştürüldüğünü, 2022 tarihli ikinci belgedeki hususların ise geleceğe yönelik bir taahhüt ya da vaat şeklinde ifade edildiği görülecektir.

2023 tarihli “Çiftçi Buluşması Deklarasyonu“ndaki toplam 20 madde halinde belirlediğimiz eksiklik ve yanlışlıklarını teker teker anlatmaya kalktığımızda;

“Yerli ve milli” olmak ya da olmamak…

1. Söze, “geleceğin Türkiyesi’nin tarım politikaları, bilim ve üstün kamu yararı doğrultusunda çiftçi ve üreticiden yanadır” diyerek başlamak varken; AKP jargonundan çalınan “yerli ve milli olmak” söylemiyle başlamak, başta sermaye olmak üzere emek, teknoloji ve bilginin dünya ölçeğinde istediği şekilde dolaştığı bir zamanda, yabancı ülke, şirket ve kişilerin ülkemizde tarım toprağı alarak sektörün bir tarafı haline dönüştüğü ve bir tarım aktörü olarak onlarla birlikte çalışıp “Terra Madre” isimli bir İtalyan markasına bu ülkenin kadim topraklarında yer aradığınız bir zamanda, popülist söylemlerden medet ummaktan başka bir şey değildir. Zira bu cümlenin gerisinden gelen hiçbir ilke ve karar, ülke tarımının “yerli ve milli” olmasını sağlayacak politika, strateji, uygulama ve faaliyetleri kapsamamakta, bunun nasıl yapılacağını açıklamamaktadır.

O nedenle, ülke tarımının durumunu bilimsel yöntemlerle doğru ve net bir şekilde ortaya koyup sorun ve ihtiyaçlarını belirlenmeden; yani, ele alınan konunun “mevcut durum analizi” yapılmadan, nedenler yerine sadece arzuları dikkate alan bu ve buna benzer çalışmalarla bir yere varılamayacağı bilinmelidir.

“Kırsalda doğan her Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı” diye bir şey…

2. “Çiftçi Buluşması Deklarasyonu“nun 2. maddesindeki, “geleceğin Türkiyesi’nin tarım politikası, kırsalda doğan her Türkiye Cumhuriyeti vatandaşına onurlu, nitelikli ve evrensel değerlere erişebildiği bir yaşam hakkı tanır” ifadesi, şayet Ulusal Kurtuluş Savaşı‘nın hemen ertesindeki Türkiye (İzmir) İktisat Kongresi‘nin sonuç bildirisine yazılmış olsaydı, o günlerde yaşanan savaşın, zaferin ve zorlukların getirdiği heyecanla bir anlam ya da haklılık kazanırdı. Çünkü o zaman ülke toprakları üzerindeki egemenliğimizi kaybetmiş ve onu yeniden kazanmak için savaşıyorduk. Ama o egemenliği kazanışımızdan tam tamamına 100 yıl sonra, yaşam hakkı açısından kırsalda doğanları, doğmamış olanlardan ayıran; örneğin kırsalda doğmamış benim gibi insanları ya da savaşların, açlıkların ve diktatörlüklerin zorlamasıyla gönüllü ya da zorunlu olarak ülkemize göç eden göçmen, mülteci ve sığınmacıların ücret karşılığında Torbalı‘daki ya da Kemalpaşa‘daki meyve bahçelerine girip toprağı belledikleri, meyve topladıkları ya da Gürcistan ya da Ermenistan‘dan gelen geçici tarım işçilerinin çay ve fındık bahçelerine girip ücret karşılığında çalıştıkları zaman onları o onurlu, nitelikli ve evrensel değerlere erişebilir yaşam hakkından yoksun mu kılacağız acaba diye düşünmekten kendimi alamıyorum.

O nedenle, bence tarım alanında çalışan tüm insanları ve hatta doğanın devamını sağlayan bitki tohumlarını bile 1789 Fransız İhtilali‘nin ürünü olan “milliyetçi” ya da “milli olmak” düşüncesiyle birbirinden ayıranların bu ayrımcı politikayı çıkıp bizlere açıklaması gerekir diye düşünüyorum….

Tüm iktisat politikalarını endüstriyel bir sürece bağlamak…

3. Hazırlanan “Çiftçi Buluşması Deklarasyonu“nda, önümüzdeki yeni bir yüz yılla ilgili tarımsal iktisat politikalarının, neoliberal kapitalist sistemin son icatlarından biri olarak piyasaya sürülen; ama, aslında tüm ekonomik kaynakları hunharca yok edip yağmalayan kapitalizmin, atık üretimi ile ilgili endüstriyel bir süreci sürdürülebilir hale getirmek amacıyla ortaya koyduğu “döngüsel ekonomi” kavramı üzerinden izah edilmeye çalışıldığı görülmektedir.

Tarım topraklarının adaletsiz dağılımı ile topraksız köyü sorununu görmemek ya da görmek istememek…

4. Türk tarımının en önemli sorunu olan tarım topraklarının adaletsiz dağılımı ve bunun doğal bir sonucu olarak ortaya çıkan topraksız köylü olgusuna, buna ilişkin toprak ve tarım reformu hedeflerine, aynen, 7, 8, 9, 10 ve 11. ulusal kalkınma planlarında yapıldığı gibi bu bildirgede de yer almadığı, ülkemizde sanki böyle bir temel sorun, ihtiyaç ve talep yokmuş gibi davranıldığı görülmektedir.

Tarım örgütlenmesinde sendikaları unutmamak…

5. Söz konusu sonuç bildirgesinde tarımda örgütlenme bağlamında kooperatif ve üst birliklerinden söz edilirken tarım emeğinin örgütlenmesini sağlayan sendikalaşmadan söz edilmemesi Türk-İş ve Hak-İş bünyesinde yer alan tarım ve orman işçileri sendikaları ile Çiftçi Sendikaları Konfederasyonu kapsamında çiftçilerin çıkarlarını ulusal ve uluslararası kurumlara, şirketlere karşı korumak amacıyla Üzüm Üreticileri Sendikası (Üzüm-Sen), Tütün Üreticileri Sendikası (Tütün-Sen), Fındık Üreticileri Sendikası (Fındık-Sen), Ayçiçeği Üreticileri Sendikası (Ayçiçek-Sen), Hububat Üreticileri Sendikası (Hububat-Sen), Zeytin Üreticileri Sendikası (Zeytin-Sen) ve Çay Üreticileri Sendikası (Çay-Sen) olmak üzere ürün bazında örgütlenen yedi sendikanın dikkate alınmaması, sendikalaşmanın ayrı bir örgütlenme alternatifi olarak yok sayılması anlamına gelir.

O nedenle, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı‘nca yayınlanan 2022 Temmuz istatistiklerine göre Türkiye’de avcılık, balıkçılık, tarım ve ormancılık işkolunda çalışan 183.903 işçiden % 20,53’ünü; yani 37.741 işçinin örgütlü olduğu tarım işçileri sendikalarının tarım örgütlenmesinde dikkate alınması gerekir.

Topraksız yoksul tarım işçiliğinin nedenlerinden biri olan sözleşmeli tarımı unutmak…

6. Tarımda yoksullaşması ile çiftçinin ve küçük üreticinin tarım işçisine dönüşmesinin en temel yöntemlerinden biri olan “sözleşmeli tarım“dan tek bir söz edilmeyişi ve buna dair bir amaç ya da hedefin belirlenmeyişi de körler-sağırlar oyununun en iyi örneklerinden biri olmuştur. Daha önce bu konuda net politikalar izleyen TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası‘nın sessiz kalması da anlamlı bir durumdur.

Tarımdaki yabancı sermaye ile yerli firmalarla işbirliği yapan ulus-ötesi yabancı gübre, ilaç, tohum tekellerini unutmak…

7. Ülke tarımındaki yabancı sermaye yatırımları ile gübre, zirai ilaç ve tohum gibi alanlarda faaliyet gösteren ya da yerli firmalarla işbirliği içinde çalışan, büyüklük ve siyasi güç itibariyle ülke politikalarını etkileyip yönlendiren, çoğu kez endüstriyel tarımı destekleyen yabancı ya da ulus-ötesi tekeller konusundaki iktisat politikalarının ne olacağı, bunların ülke tarımını olumsuz etkileyen uygulamaları hakkında neler yapılacağı da unutulan ya da unutturulmak istenen konulardan biri olsa gerek…

Suyun sürdürülebilirliği kadar ticari bir meta olmaması gerektiğini de unutmamak….

8. Düzenlenen deklarasyonda suyun akılcı kullanımına dair birçok politika bulunmasına rağmen hem tarımda hem de diğer alanlarda kullanılan müştereğimiz suyun ticari bir meta haline gelmesi konusunda sessiz kalınması da anlamlıdır.

Tarımın kurumsallaşması ile ilgili vaatlerdeki savrukluk…

9. Ülkemizin önümüzdeki 100 yılı içinde tarımsal iktisadi politikaları çerçevesinde kurulacağı vaat edilen 10 adet tarımsal kurumun içinde halen mevcut olanların; örneğin kurulacağı vaat edilen Milli Su Konseyi‘nin görevlerini yapan bir Türkiye Su Enstitüsü örgütünün var olduğu; ayrıca, Türkiye‘deki bitki, hayvan, su ürünleri ve mikroorganizma genetik kaynaklarına ait araştırmalarla koruma faaliyetleri Tarım ve Orman Bakanlığı‘na bağlı Tarla Bitkileri Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü‘ne bağlı araştırma merkezi, enstitü, laboratuvar ve gen bankaları düzleminde yapıldığı halde aynı bildirinin “Tarımsal Gen Kaynaklarının Korunması ve Geliştirilmesi” başlıklı bölümünün 2. maddesinde “yerel tür, çeşit ve ırkların korunması için ülke düzeyi ve farklı coğrafi bölgelerde Tarımsal Gen Kaynaklarını Araştırma ve Geliştirme Merkezleri“nin ve bunun bir tekrarı niteliğinde olmak üzere, aynı metnin “Tarımda Eğitim ve İnovasyon” başlıklı bölümünün 4. maddesinde “tarımsal gen kaynaklarını korumak ve geliştirmek için bir yıl içinde Türkiye Tarım Genetiği Laboratuvarının kurulacağı” vaat edilmiştir.

Anlaşılan odur ki, bu kararların temelini oluşturacak Türkiye tarımı ile ilgili inceleme, araştırma ve mevcut durum analizi çalışmaları toplantı öncesinde yeterince yapılmadığı ve karar verecek olan temsilcilere dağıtılmadığı ve temsilcilerin ülkemizdeki tarım sistemini yeterince bilmediği anlaşıldığı için ortaya böylesine yanlış vaatler çıkmıştır.

Vaatlerin yerine getirilmesi ilgili vadeler, işin gerçeği ile uyuşmayacak kadar afakidir…

10. Verilen bazı vaatlerdeki gerçekleşme sürelerinin ülke gerçeklerine uymayacak şekilde afaki olduğu görülmektedir. Türkiye’deki tüm ilçelerdeki yerel tohum, hayvan , süs ve peyzaj bitkileri ile ilgili tür, çeşit ve ırk tespitlerinin tespit tarihinden itibaren bir yıl içinde yerinde koruma altına alınması, kır kent gelişme bölgelerinin bir yıl içinde belirlenmesi, her ilde en geç iki yıl içinde bir uygulamalı tarım lisesi kurulması, Türkiye Fidan Laboratuvarı‘nın bir yıl içinde kurulması bu gibi kararlara örnektir. Anlaşılan o ki, bu kararları verenler şimdiye kadar böylesi kurum ve kuruluşların oluşumunda görev almamışlar, bu konuda tecrübe sahibi olmamışlardır.

Yapılan vaatlerde, bozulup darmaduman edilmiş tarım sisteminin eski normal düzeyine getirilebileceği bir rehabilitasyon döneminin öngörülmediği anlaşılmaktadır…

11. Ülkemizdeki mevcut tarım sisteminin mevcut durumu, tarımdan anlamayan insanları bile kaygılandırırken ve mevcut AKP iktidarlarının tarım sisteminde kalıcı hasarlar bıraktığı bilinirken herhangi bir iktidar değişikliğinde sanki bunların hiçbiri olmamış gibi yola kalındığı yerden devam edileceğini düşünmek ya tarımı bilmemektir ya da tüm somut gerçeklere rağmen pembe bulutların üstünde gitme alışkanlığından vazgeçmemektir…

Tarım, hayvancılık ve balıkçılık ürünlerinin satış ve pazarlamasında dikkate alınmayan noktalar…

12. Tarım ürünlerinin satış ve pazarlamasında önemli bir durak olarak nitelediğimiz ve ürünlerin tüketiciye ulaşması açısından çeşitli sorunları barındıran sebze, meyve ve balık gibi ürünlerle ilgili toptancı halleri ile ilçe belediyeleri tarafından açılan semt ve üretici pazarlarının; ayrıca son günlerde sık sık gündeme gelen büyük alışveriş merkezlerini (AVM) unutmak, bunlarla ilgili tarımsal politikalar belirlememek de büyük bir eksiklik olarak değerlendirilmelidir.

Mevcut tarım sistemini değiştirirken bir risk ya da tehlike olarak karşımıza çıkabilecek siyasi, ekonomik ve hukuki engelleri dikkate alıyor muyuz?

13. Uluslararası Para Fonu (IMF), Dünya Bankası (WB), Amerikan Merkez Bankası (FED), Avrupa Merkez Bankası (ECB), Dünya Sağlık Örgütü (WHO), Dünya Ticaret Örgütü (WTO), uluslararası banka, fon, kalkınma ajansı gibi kapitalizmin küresel örgütleriyle imzalanan sözleşme ve anlaşmalarla kurulan bağlayıcı ilişkiler ve bunun 5488 ve 5553 sayılı Tarım ve Tohumculuk Kanunları gibi ülke mevzuatına yansıyan yönleriyle ortaya çıkan yeni tür kapitülasyonların nasıl çözümleneceğine dair vaatlerin unutulduğu ya da unutulmasa bile bu yeni bağlılık türünden yana bir tavır sergilendiği anlaşılmaktadır.

Ülkemizin sulama ile ilgili politika ve uygulamaları anlatıldığı gibi mi?

14. TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası‘nın 7. maddedeki sulama ile ilgili şerhi yerinde ve doğru bir müdahaledir. Metindeki anlatım merkezi yönetimin sulama ilgili politika ve uygulamalarını yansıtmamakta, aşırı sulama konusunda yapılanları göz ardı etmektedir.

Belediyelerin, ülkemizin tarım politikası içindeki yeri ve fonksiyonu net bir şekilde gösterilmelidir…

15. Ülkemizdeki tarımsal faaliyetlerin asıl sorumlusu, Tarım ve Orman Bakanlığı ve bağlı kuruluşları olduğuna göre, hazırlanan deklarasyonda belediyelerin bu yapılanma içindeki yer, fonksiyon ve görev paylaşımlarını net şekilde gösteren önerilerde bulunulmalıdır.

Tarımla ilgili tanım, kavram ve anlayışlardaki farklılıklar

16. “Çiftçi Buluşması Deklarasyonu“nun bazı bölümlerinde tarımsal faaliyetlerin doğasına aykırı benzetmeler ya da yanlış tanımlamalar yapıldığı görülmektedir. Deklarasyonun 10. maddesinde buğdayın her bölgede farklı mevsimlerde ekilip biçilmesi ile ilgili bölgesel farklılıkların bir “çeşitlilik” olarak tanımlanması buna örnektir. Türkiye gibi büyük ülkelerde birbirinden uzaktaki farklı bölge, havza ve yerlerdeki tarım ürünlerinin hem fiziki coğrafyanın farklılığı hem de iklimin etkisi ile farklı mevsimlerde hasat edilmesi o ülkedeki “biyolojik çeşitlilik” kavramını çağrıştıran çeşitliliği değil, farklı tarım bölgelerinin varlığını gösterir.

Hazırlanan metinler, ülkemizin bundan sonraki 100 yıllık iktisat politikaları ile ilgili olup İzmir İktisat Kongresi‘nin kendi özel tarihinde önemli bir yere sahip olacağından, kullanılacak sözcüklerin seçiminde tarımın kendine ait dil, sözcük ve kavramlarının kullanılması konusunda daha hassas olunması, olgu, olay ve vakaların doğru sözcük ve kavramlarla tanımlanıp ifade edilmesi uygun olacaktır.

Tarımın finansmanı ve özellikle de Ziraat Bankası’nın uygulamaları niye unutulur ki?

17. 1923 tarihli ilk İzmir İktisat Kongresi’nde bile Ziraat Bankası uygulamaları hakkında şikayetler ve haklı talepler bulunmakla birlikte; tarımı finanse edip krediler veren bankaların; özellikle de bu alanda görevli olan Ziraat Bankası’nın tarımın ya da tarım dışı faaliyetlerin finansmanı konusundaki yanlış ve partizan uygulamalarından söz edilerek talepte bulunulmamış olması, ikinci yüz yıllık dönemde uygulanacak banka ve finans politikalarını belirlemek açısından büyük bir eksiklik olmuştur.

Tarıma dayalı organize sanayi bölgeleri ne ölçüde yararlı ki, bu konuda vaatte bulunuluyor?

18. Ülkemizdeki bugüne kadarki uygulamaları açısından, kurulduğu doğal çevre ve kaynaklarla yakın çevrede yaşayan insan yerleşimleri açısından büyük sorunlara neden olduğu anlaşılan; ayrıca, bu bölgelerde sıklıkla uygulanan sözleşmeli tarım yöntemi ile çevredeki çiftçilerin yoksullaşıp tarım işçisine dönüşmesini sağlayan ve bu özelliği nedeniyle endüstriyel tarımın gelişme odaklarından biri olarak kabul edilen tarıma dayalı ihtisas organize sanayi bölgeleri konusu yeterince tartışılıp değerlendirilmeden, bu bölgelerin bir çözüm olarak önerilmesi, küçük çiftçiyi koruduğunu, sözleşmeli tarıma karşı çıktığını söyleyip bu kararın altına imza atanlar açısından yanlış bir davranış olmuştur.

Büyükşehir belediyeleri kapsamındaki köy-kent ayrımı ile ilgili yanlışlıklar unutuldu mu?

19. 2012 tarihli 6360 sayılı kanunla büyükşehir belediyesi sınırları içinde mahalleye dönüştürülen köylerle mahalleye dönüştürülen bu köylerin daha sonra 7254 sayılı kanunla “kırsal mahalle” ya da “kırsal yerleşik alan” olarak tanımlanması ile ortaya çıkan sorunun, ülkemizin önümüzdeki 100 yıllık tarımsal iktisat politikalarının belirlendiği böylesine önemli bir belgede dikkate alınmaması, buna dair bir politika vaadinde bulunulmaması büyük bir eksiklik oluşturmuştur.

Tarım üniversitesi kurulması ile ilgili vaadin deklarasyondan kaldırılmış olması doğru bir müdahaledir.

20. İzmir İktisat Kongresi ile ilgili http://www.iktisatkongresi.org isimli İnternet sitesinde, “Çiftçi Grubu Deklarasyonu“nun hazırlanması sırasında bir tarım üniversitesi kurulmasından söz edilmemiş olsa da; toplantılara katılan arkadaşlarımdan aldığım bilgilere göre, bu konu ile ilgili bir vaadin katılımcıların genel olarak karşı çıkması nedeniyle deklarasyon metninden çıkarıldığını öğrendim.

Evet bu müdahale de konusu ve gerekçesi itibariyle doğru, yerinde bir müdahale olmuş; böylelikle mevcut ziraat fakülteleri dışında hesapsız kitapsız bir şekilde popülist bir söylemle yeni bir üniversitenin açılması hayali engellenmiş, bugünkü koşullarda iş bulmakta zorlanan ziraat mühendislerine yenilerinin eklenmesinin yolu kapatılmıştır.

Gelecek yazımızda İşçi Grubu adıyla bir araya gelen sendika temsilcileriyle uzmanların hazırladığı “İşçi Grubu Deklarasyonu”nu inceleyip değerlendirmek dileğiyle…

Devam Edecek….

Yazının ilk bölümü:

İzmir İktisat Kongresi (1)

Yararlanılan Kaynaklar

A. Gündüz Ökçün, İzmir İktisat Kongresi, 1923-İzmir, Haberler-Belgeler-Yorumlar, Bütün Eserleri 4, Sermaye Piyasası Kurulu, Yayın No: 59, 4. Baskı, Ankara-1997.

Afet İnan, İzmir İktisat Kongresi, 17 Şubat-4 Mart 1923, Türk Tarih Kurumu, 3. Baskı, Ankara 2020.

İzmir İktisat Kongresi, 17 Şubat-4 MArt 1923, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Kitaplığı, İzmir, Haziran 2001.

Kazım Karabekir, İktisat Esaslarımız (Hatır ve Zabıtlarıyla 1923 İzmir İktisat Kongresi), Emre Yayınları, 2001.

Özal Çiçek, “Türkiye Tarımında Sendikalaşma Mücadelesi: Çiftçi Sendikaları Konfederasyonu Örneklemi“, Institutions National İdentity, Power and Governance in the 21. Century/Proceeding Book, ss.35-54

Serdar Şahinkaya, “Türkiye İçin Seçenek Var… İzmir İktisat Kongresi 1923-2006″, Mülkiye Dergisi C: XXX, Sayı: 250, s.191-196.

Gürol Ergin, “Cumhuriyet’ten Geleceğe Türkiye Topraklarının Mülkiyet Yapısı“, Toprak Mülkiyeti Sempozyum Bildirileri, Memleket Yayınları, Haziran 2010, Ankara, ss.64-72.

Ruşen Keleş, Ayşegül Mengi, Türkiye’de Kırsal Kalkınma Politikaları, İmge Yayınları, 1. Baskı, Kasım 2022, Ankara.

Taner Timur, Türk Devrimi ve Sonrası, İmge Yayınları, 2018 Ankara.

Şenay Balbay, Adem Sarıhan, Edip Avşar, “Dünya’da ve Türkiye’de Döngüsel Ekonomi/Endüstriyel Sürdürülebilirlik Yaklaşımı“, Avrupa Bilim ve Teknoloji Dergisi, Sayı 27, Kasım 2021, s.557-569

İzmir İktisat Kongresi (1)

Kent Stratejileri tarafından, posted in Genel, İZMİR

Ali Rıza Avcan

Önümüzdeki 17 Şubat-4 Mart 2023 tarihleri arasında İzmir’de tam 100 yıl önce aynı tarihlerde yapılmış olan Türkiye (İzmir) İktisat Kongresi‘nin 100. yılı birtakım etkinliklerle kutlanacak. Aldığımız bilgilere göre, kutlama için biri İzmir Valiliği, diğeri de İzmir Büyükşehir Belediyesi tarafından ayrı ayrı iki ayrı program uygulanacak. Böylelikle son yıllarda sık sık olduğu gibi, merkezi yönetimle yerel yönetimin temsilcileri hepimiz için önemli olan bu tarihi olayda ayrı ayrı toplanıp bir araya gelmeyi beceremeyecekler.

Bilindiği gibi, ilki 17 Şubat-4 Mart 1923 tarihlerinde arasında yapılan Türkiye (İzmir) İktisat Kongresi daha sonraki yıllarda, ikincisi 12 Eylül faşist dikta rejimi dönemine isabet etmek suretiyle 3, 4 ve 5. kez, İzmir İktisat Kongresi adıyla Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) ve Kalkınma Bakanlığı tarafından 2-7 Kasım 1981, 4-7 Haziran 1992, 5-9 Mayıs 2004 ve 30 Ekim-1 Kasım 2013 tarihlerinde İzmir‘de yapılmış ve her bir toplantıda yapılan konuşmalar, alınan kararlarla adeta suya yazılar yazılmıştı.

İzmir Valiliği, kendi kutlama programı için, 100 yıl önce kongrenin yapıldığı yerde olmasına rağmen büyük bir değerbilmezlikle yıkılan Hamparzum Hanı‘nın beton bir kopyasını yapmak için kolları sıvamış durumda ve ihale yapmaksızın; ayrıca, inşaat ruhsatı almaksızın -tam da bugünkü hukuk tanımayan kamu yönetiminin somut bir örneği olarak- yandaş bir müteahhide, dışı kötü bir “kopya“, içi ise aslına uygun olmayan betonarme bir yapıyı yaptırmakla meşgul.

İzmir Büyükşehir Belediyesi ise her toplantı karesinde karşımıza çıkan başkan danışmanı Güven Eken’in işin içinde olduğu bir süreçte, yeni kurulan İzmir Planlama Ajansı‘nın (İPA) verdiği sekretarya hizmetleri çerçevesinde “İkinci Yüzyılın Kongresi” adıyla bir programı uygulamaya koydu. Bu programa göre, İzmir Tarihi Havagazı Fabrikası‘nda yapılan 10 Ağustos 2022 tarihli Çiftçi Grubu Birinci Ön Buluşması, İzmir Tarımı Geliştirme Merkezi (İZTAM)‘da yapılan 5 Ekim 2022 tarihli Çiftçi Grubu Teknik Çalıştayı ve Ödemiş‘in Ovakent Tütün Deposu‘nda yapılan 4 Kasım 2022 tarihli Çiftçi Buluşması‘nda bir araya gelen toplam 150 çiftçi kuruluşu ile CHP Genel Başkan Başdanışmanı ve Bursa Milletvekili Orhan Sarıbal‘ın katılımıyla “Çiftçi Buluşması Deklarasyonu” adını taşıyan 15 ilke ile 8 bölümde yer alan 57 adet karardan oluşan bir metni, TMMOB ile TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası‘nın üç ayrı konudaki şerhi ile birlikte imzalanarak kamuoyuna duyuruldu.

Diğer yandan, 10 Ağustos 2022 tarihinde Tarihi Havagazı Fabrikası‘nda yapılan İşçi Grubu Birinci Ön Buluşması, 5 Ekim 2022 tarihinde İzmir Tarımı Geliştirme Merkezi (İZTAM)’da yapılan İşçi Grubu Teknik Çalıştayı ile 17 Kasım 2022 tarihinde İzmir Tarihi Havagazı Fabrikası‘nda yapılan İşçi Buluşması‘nda bir araya gelen ve aralarında Birleşik Kamu-İş, DİSK, HAK-İŞ, KESK ve TÜRK-İŞ‘în bileşeni 50’den fazla sendika ile iki bağımsız sendika temsilcisinin, “İş Güvencesi ve Sendikal Örgütlenme“, “Çalışma Yaşamı“, “İstihdam ve Sosyal Politika” ve “İş Kollarına İlişkin Düzenlemeler” başlığı altında tartıştıkları konularla ilgili kararların, “Sonuç Bildirgesi” adını taşıyan 14 maddeden oluşan bir metinde bir araya getirildi ve İzmir Büyükşehir Belediye Başkanı Tunç Soyer tarafından kamuoyuna duyuruldu.

23 Ağustos 2022 tarihinde Tarihi Havagazı Fabrikası‘nda yapılan Sanayici, Tüccar ve Esnaf Grubu Birinci Buluşması, 5 Ekim 2022 tarihinde İzmir Tarımı Geliştirme Merkezi (İZTAM)‘da yapılan Sanayici, Tüccar ve Esnaf Grubu Teknik Çalıştayı ve 1 Aralık 2022 tarihinde Swissotel Büyük Efes‘in konferans salonunda yapılan Sanayici, Tüccar ve Esnaf Buluşması‘nda “Dijitalleşme ve Veri Yönetimi“, “Planlama“, “Doğayla Uyum“, “Demografik Hareketlerin Yönetimi“, “Eğitim“, “Kapasite Geliştirme“, “Düşünce Sermayesi ve Yeni Meslekler“, “Yeni Nesil Rekabetçilik“, “Girişimcilik“, “Uluslararası Ağlar ve Turizm” ve “Enerji” gibi birbirinden farklı birçok konu tartışılarak 25 ilke belirlendi ve bu ilkeler İzmir Büyükşehir Belediye Başkanı Tunç Soyer tarafından kamuoyuna duyuruldu.

Şu ana kadar hangi kurum ve kişilerin bu toplantılara davet edildiği ve bunlardan hangilerinin bu davete icabet ettiği hususunun ne olarak bilinmediği bu dokuz ayrı toplantı sonucunda ortaya çıkan bildirgelerdeki ilke ve kararlar, ilan edilen programa göre Ocak 2023’de “demokrasi“, “doğa“, “tarih” ve “inovasyon” konulu dört ayrı uzman buluşması çerçevesinde tartışılarak sahadan gelen görüşler, yeni ekonomik kavramlar ve akademik bilgilerle sentezlenecek.

İzmir Büyükşehir Belediyesi‘nin 30 Kasım 2022 tarihli haberi ile de “İkinci Yüzyılın İktisat Kongresi” organizasyonunun ana sporlarının Türkiye İş Bankası, Arkas Holding ve Yaşar Holding olduğunu öğrendik.

Biz ise bugünden itibaren, 17 Şubat-4 Mart 1923 tarihleri arasında İzmir‘de yapılan Türkiye (İzmir) İktisat Kongresi ile tarihi gerçekleri hatırlattıktan sonra bu kongrenin 100. yılında İzmir Büyükşehir Belediyesi‘nce hazırlanan bir program çerçevesinde 150 çiftçi kuruluşu, 50 işçi sendikası ve 135 sanayici, tüccar ve esnaf temsilcisi tarafından hazırlandığı söylenen toplam 55 ilke ve karardan oluşan bildirgelerin, bugünkü Türkiye gerçeği ile ne derece uyuştuğunu, hangi grupların hangi konuları ele alıp hangi konuları ele almadığını ortaya koyup bir anlamda Ocak 2023’de yapılacak uzman buluşmasına yardımcı olmaya çalışacağız.

100 yıl önce neler yapılmış, neler yaşanmıştı?

Türkiye (İzmir) İktisat Kongresi, daha doğrusu bu kongre ile Lozan Antlaşması arasındaki neden-sonuç ilişkisi, özel yaşamımın iki önemli noktasında karşıma çıkan bir konu olmuştur. Bu konu ilk önce sevgili hocam Prof. Dr. Taner Timur‘un “Türk Devrim Tarihi” isimli dersin yazılı sınav sorusu, daha sonra da üniversiteyi bitirdiğimde katıldığım ilk müfettişlik sınavında sözlü sınav sorusu olarak karşıma çıkmış, aradan bir iki yıl geçtikten sonra da, değerlendirme kurulu üyesi olarak görev yaptığım bir başka müfettişlik sınavında da soruların arasına katıp yazılan cevapları değerlendirdiğim bir konudur.

Bu anlamda 17 Şubat-4 Mart 1923 tarihleri arasında İzmir‘de yapılan Türkiye (İzmir) İktisat Kongresi, Ulusal Kurtuluş Savaşı sonrasında İsviçre‘nin Lozan kentinde, İsmet İnönü başkanlığındaki Türk heyeti ile bir araya gelen emperyalist ülke temsilcilerinin, Türkiye‘nin gelecekte kapitalist sistem içinde yer alıp almayacağı ile ilgili kaygıları nedeniyle kilitlenip ara verilen görüşmelerin devamını sağlamak amacıyla yapılan; böylelikle, Türkiye‘nin gelecekte devlet ve özel sektörün katılımı ile oluşturulacak karma ekonomi modeli ile kapitalist sistem içinde kalacağının ilan edilmesi suretiyle kilitlenen görüşmelerin devamını sağlayan, bu arada da çiftçi, işçi, tüccar ve sanayi grubunun korporatist bir yaklaşımla yeni ekonomik düzenden ne beklediğini ortaya koyan bir kongre, savaş sonrasındaki Türkiye ekonomisi açısından önemli bir dönüm noktasıdır.

Nitekim sevgili hocam Taner Timur‘un, “Türk Devrimi ve Sonrası” isimli kitabında da belirttiği gibi, Batılılara kurulacak rejimin geleceği konusunda teminat vermek isteyen Ankara Hükümeti, 30 Ağustos 1922 sonrasında sol hareketleri kesin olarak tasfiye etmiş, diğer yandan da Lozan görüşmeleri ile aynı tarihlerde başlayan Moskova‘daki Dördüncü Komintern toplantısında bu tasfiye hareketinin kınanmasına karar verilmiş, böylelikle SSCB ile araya mesafe koyulduğu gösterilmiştir. (s.43)

Türkiye (İzmir) İktisat Kongresi, dönemin İktisat Vekili Mahmut Esat Bozkurt‘un çabaları ile düzenlenmiş, ilk kez 5 Ocak 1923 tarihli gazetelerdeki haberlerle duyurulan kongre, bakanın 13 Şubat 1923 tarihinde verdiği demeçle açıklık kazanmış; böylelikle, İzmir‘de toplanması uygun görülen kongreye çiftçi, tüccar, sanayi erbabı ve işçiler ile bütün şirket, banka, borsa ve diğer iktisadi kurumların davet edileceği anlaşılmıştı.

Kongre 17 Şubat-4 Mart 1923 tarihleri arasında 1.135 temsilcinin katılımıyla İzmir‘de ve Hamparzum‘un üzüm-incir işletmesi adıyla bilinen binasında yapılmıştır.

Kongrenin İzmir’de yapılmış olması, Anadolu’da kapitalizmin en fazla geliştiği bölgenin Ege Bölgesi ve İzmir‘in de onun merkezi olmasıdır. İzmir ve çevresindeki zirai ve ticari faaliyetleri yürüten Rum, Ermeni ve Yahudi gibi azınlıklarla Levantenlerin emperyalist ülkelere verilmiş kapitülasyonlar çerçevesinde, İngiliz, Fransız, İtalyan ve Amerikan sermayesi ile kurdukları güçlü ilişkiler ve bu ilişkilerin geleceğinin ne yöne evrileceği; ayrıca, kenti terk edenlerin geride bıraktıkları malların bilinmeyen akıbeti, daha doğrusu Lozan görüşmelerini tıkayan Türkiye‘nin bundan böyle SSCB‘nin mi, yoksa kapitalist batı sisteminin mi yanında duracağı sorusuna verilmiş en anlamlı cevap olduğu düşünülebilir.

Nitekim kongrenin hangi binada yapılacağı konusunda bile Karataş‘ta bulunan İttihat ve Terakki Mektebi yerine önceleri Guiffraylara, daha sonra Aram Hamparzum ve Bakırcıyan ailesine ait olup 17 Şubat 1923 tarihinde kimin mülkiyetinde olduğu kesin olarak bilinmeyen tütün ve incir işletmesi binasının seçilmiş olması bile anlamlı olabilir.

17 Şubat-4 Mart 1923 tarihleri arasında yapılan Türkiye (İzmir) İktisat Kongresi‘ne işçi, çiftçi, tüccar ve sanayi grubu üyesi olarak katılan toplam 1.135 delegenin, kongre kapsamında yaptıkları oturum ve görüşmeler sonucunda üzerinde uzlaşıp “Misak-ı İktisadi Esasları” adıyla açıkladıkları, daha doğrusu Lozan‘da bekleyen İngiliz, Fransız ve Amerikalılarla diğer emperyalist ülke temsilcilerine duyurdukları ilke/taahhüt listesi şu şekilde sıralanmıştır.

MİSAK-I İKTİSADİ ESASLARI

İzmir: 17 Şubat (1339 – 1923) açıldığı gün, Saat : 10

Bütün Türkiye’nin Ziraat, Sanayi, Ticaret ve İşçi zümrelerinden müntehab (seçilmiş) bin yüz otuz beş murahhasın (temsilcinin) iştirakiyle İzmir’de in’ikad eden (toplanan) ilk Türkiye İktisat Kongresi’nin müttefikan (oybirliğiyle) tesbit ve kabul ettiği (Misak-ı İktisadi) esaslarıdır:

Madde 1. Türkiye, milli hudutları dahilinde, lekesiz bir istiklâl ile dünyanın sulh ve terakki (ilerleme) unsurlarından biridir.

Madde 2. Türkiye halkı milli hakimiyetini, kanı ve canı pahasına elde ettiğinden, hiç bir şeye feda etmez ve milli hakimiyete müstenid (dayalı) olan meclis ve hükümetine daima zahirdir (açıktır).

Madde 3. Türkiye halkı, tahribat yapmaz; imar eder. Bütün mesai iktisaden memleketi yükseltmek gayesine matûftur (yönelmiştir).

Madde 4. Türkiye halkı sarfettiği (tükettiği) eşyayı mümkün mertebe kendi yetiştirir. Çok çalışır; vakitte, servette ve ithalâtta israftan kaçar. Milli istihsâli (üretimi) için icabında (gerektiğinde) geceli gündüzlü çalışmak şiârıdır (ülküsüdür).

Madde 5. Türkiye halkı, servet itibariyle bir altın hazinesi üzerinde oturduğuna vakıftır. Ormanlarını evladı gibi sever, bunun için ağaç bayramları yapar; yeniden orman yetiştirir. Madenleri kendi milli istihsâli (üretimi) için işletir ve servetlerini herkesten fazla tanımağa çalışır.

Madde 6. Hırsızlık, yalancılık, riya ve tenbellik en büyük düşmanımız; taassubdan (bağnazlıktan) uzak dindarâne (dindarca) bir salâbet (dayanıklılık) her şeyde esasımızdır. Her zaman faydalı yenilikleri severek alırız. Türkiye halkı mukaddesatına (kutsal inanç ve davranışlarına), topraklarına, şahıslarına ve mallarına karşı yapılan düşman fesad (hile) ve propagandalarından nefret eder ve daima bunlarla mücadeleyi bir vazife bilir.

Madde 7. Türkler, irfân (bilme) ve marifet (beceriklilik) aşığıdır. Türk, her yerde hayatını kazanabilecek şekilde yetişir; fakat herşeyden evvel memleketin malıdır. Maarife (eğitime) verdiği kutsiyet dolayısiyle (Mevlüd-i şerif) kandil gününü, aynı zamanda kitab (kitap) bayramı olarak tes’id eder (kutlar).

Madde 8. Birçok harbler ve zaruretlerden dolayı eksilen nüfusumuzun fazlalaşması ile beraber sıhhatlerimizin, hayatlarımızın korunması en birinci emelimizdir. Türk, mikroptan, pis havadan, salgından ve pislikten çekinir. Bol ve saf hava, bol güneş ve temizliği sever. Ecdâd (atalar) mirası olan binicilik, nişancılık, avcılık, denizcilik gibi bedeni terbiyenin yapılmasına çalışır. Hayvanlarına da aynı dikkat ve ehemmiyeti göstermekle beraber, cinslerini düzeltir ve miktarlarını çoğaltır.

Madde 9. Türk, dinine, milliyetine, toprağına, hayatına ve müessesatına (kurumlarına) düşman olmayan milletlere daima dosttur; ecnebi sermayesine aleyhdar (karşı) değildir. Ancak kendi yurdunda kendi lisanına ve kanununa uymayan müesseselerle (kurumlarla) münasebette bulunmaz. Türk ilim ve sanat yeniliklerini nerede olursa olsun, doğrudan doğruya alır ve her türlü münasebette (ilişkide) fazla mutavassıt (aracılık) istemez.

Madde 10. Türk açık alın ile serbestçe çalışmayı sever; işlerde inhisar (tekel) istemez.

Madde 11. Türkler, hangi sınıf ve meslekte olursa olsunlar, candan sevişirler. Meslek, zümre itibariyle el ele vererek birlikler, memleketini ve birbirlerini tanımak, anlaşmak için seyahatler ve birleşmeler yaparlar.

Madde 12. Türk kadını ve kocası, çocukları iktisadi misaka (anlaşmaya) göre yetiştirir.

Kapandığı gün, 4 Mart 1339, Saat: 11.15

Yüz yıl önce yaşadığımız kentte yapılan bu önemli kongre ile ilgili olarak bugün yapabileceğim en esaslı eleştiri, bu süre içinde Mülkiye‘den sevgili hocam ve dekanım Prof. Dr. Ahmet Gündüz Ökçün‘ün 1968 yılında yaptığı çalışma dışında hiçbir üniversite, tarihçi, tarih kurumu ya da resmi, özel veya sivil kurumun bu kongre ile ilgili kapsamlı bir araştırma yapmayışı ya da yaptırmayışı, İzmir Büyükşehir Belediyesi‘nin bile 2001 yılında Afet İnan‘ın 1982 yılında Türk Tarih Kurumu tarafından yayınlanan “İzmir İktisat Kongresi” isimli kitabını “İzmir İktisat Kongresi 17 Şubat-4 Mart 1923” ismiyle neredeyse tıpkıbasım olarak yayınlaması, 9 Eylül İzmir’in Kurtuluşu ya da kongrenin yapılışının 100. yılına rastlayan 2022 veya 2023 yıllarında bile böyle bir araştırmaya gerek duyulmayışı; bu nedenle de, kongre sonrasında Ankara‘ya gönderilen bir tomar kongre belgesinin halen bulunamayışı ve kongreye katılan 1.135 kişinin bulundukları işçi, çiftçi, tüccar ve sanayici gruplarındaki konumlarını analiz edip sınıfsal konumlarını değerlendirebileceğimiz tüm delege listesinin elimizde olmayışıdır.

Devam edecek…

………………………………………………………….

17 Şubat-4 Mart 1923 tarihli Türkiye (İzmir) İktisat Kongresi ile ilgili okuyabileceğiniz kitaplar:

1. A. Gündüz Ökçün, Türkiye İktisat Kongresi, Haberler-Belgeler-Yorumlar, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını, Ankara-1968.

2. A. Afet İnan, İzmir İktisat Kongresi 17 Şubat-4 Mart 1923, Türk Tarih Kurumu, 3. Baskı, Ankara-2020.

3. İzmir İktisat Kongresi 17 Şubat-4 Mart 1923, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayını, Haziran 2001, İzmir.

4. Kazım Karabekir, İktisat Esaslarımız (Hatır ve Zabıtlarıyla) 1923 İzmir İktisat Kongresi.

5. Taner Timur, Türk Devrimi ve Sonrası, Doğan Yayınevi, Ankara-1971.

İzmir Ekonomik Kalkınma ve Koordinasyon Kurulu (İEKKK), İzmir’in kalkınmasında ne ölçüde etkili ve başarılı?

Kent Stratejileri tarafından, posted in Ali Rıza Avcan, Genel, İZMİR

Ali Rıza Avcan

Belediye Başkan Danışmanı Prof. Dr. İlhan Tekeli‘nin çabasıyla oluşturulan “İzmir Yönetişim Ağı“nın önemli bir parçası olarak, İzmir Büyükşehir Belediyesi eski başkanı Aziz Kocaoğlu tarafından 6 Temmuz 2009 tarihinde kurulan İzmir Ekonomik Kalkınma ve Koordinasyon Kurulu (İEKKK), kuruluşundan bu yana geçen 13 yıl 5 aylık çalışma süresi sonrasında şu an itibariyle nerede? Kuruluşunda ifade edilen amacına ulaştı mı ve bugünkü durumu itibariyle İzmir‘in kalkınmasında ve bu kalkınmanın koordine edilmesinde başarılı mı; yoksa, başarısız mı oldu?

Bu tür can alıcı sorulara doğru cevaplar verebilmek için, İzmir Ekonomik Kalkınma ve Koordinasyon Kurulu‘nun çalışabilmesi için İzmir Büyükşehir Belediyesi tarafından düzenlenen “İzmir Ekonomik Koordinasyon Kurulu Çalışma Esasları” başlıklı düzenlemeye bakmamız gerekiyor.

Söz konusu düzenlemenin “Amaç” başlığını taşıyan 1. maddesine göre, İzmir Ekonomik Kalkınma ve Koordinasyon Kurulu, İzmir‘in ekonomik yönden kalkınmasına, ulusal ve uluslararası düzeyde etkinliğinin artırılmasına yönelik ortak akıl geliştirmek ve kentin icra kuruluşu olan İzmir Büyükşehir Belediyesi‘ne istişari düzeyde katkıda bulunmak amacıyla kurulmuş.

Aynı düzenlemenin 4 ve 5. maddelerine göre, İzmir Büyükşehir Belediye Başkanlığı‘nın koordinatörlüğünde; İzmir Büyükşehir Belediyesi‘nin (Başkan ve Genel Sekreteri), İzmir ilindeki kamu kurumlarının, üniversitelerin , özel sektör ve sivil toplum kuruluşlarının temsilcilerinden ve İzmir Büyükşehir Belediye Başkanı tarafından belirlenmiş kişilerden oluşan İzmir Ekonomik Kalkınma ve Koordinasyon Kurulu‘nun görev ve çalışma alanları şu şekilde belirlenmiş:

1. İzmir’in ekonomik yönden kalkınmasına katkıda bulunacak, ulusal ve uluslararası düzeyde etkinliğinin artırılmasına yönelik fikir, plan ve proje önerilerinde bulunmak, İzmir’in güncel öncelikleri ve sürdürülebilir kalkınmasına ilişkin konularda ortak akıl geliştirmek,

2. İzmir Büyükşehir Belediyesi’nin mevcut ve planlanan proje ve uygulamalarının geliştirilmesine yönelik önerilerde bulunmak,

3. İl düzeyinde yürütülen projelerin öncelikler doğrultusunda uygulanması ve koordineli bir şekilde yürütülmesi konusunda görüş ve önerilerde bulunmak, destek olmak,

4. Kurulu yönetmek üzere iki yılda bir “Kurul Başkanı” seçmek,

5. Genel görüşülecek konulara ilişkin gerekli hazırlıkları yapmak ve alınan kararların yürütülmesini ve takibini sağlamak üzere Kurul Başkanı’nın önerisi ve Büyükşehir Belediye Başkanı’nın ön onayı ile oluşturulacak çalışma grubu üyelerini seçmek,

6. Belirlenmiş olan esaslara göre yeni üye katılımlarına karar vermek.

Ancak bu kurulun resmi bir kurul değil, tamamıyla İzmir Büyükşehir Belediye Başkanı’nın inisiyatifi ila kurulmuş sivil bir oluşum, daha doğrusu platform olduğunu belirtmemiz gerekiyor. Ancak yapısı resmi olmamakla birlikte, yüzlerce kişiyi bir araya getiren bu sivil platformun, kuruluş amacını ortaya koyan duyurusunda da belirtildiği gibi İzmir’e, İzmirliye ve İzmir kamuoyuna 2009 yılından bu yana verilmiş bir sözü var: İzmir’in ekonomik/sürdürülebilir kalkınmasına katkıda bulunmak.

Çünkü diğer yandan İzmir’in bölgesel ve ulusal düzeyde kalkınmasından sorumlu olan asıl resmi kuruluş olarak bir İzmir Kalkınma Ajansı (İZKA) var ve bu ajans içinde görev yapan kamu görevlileri, kamu kurulları var. 2006 yılında kurulan ve o tarihten bu yana 16 yıldır hizmet veren İzmir Kalkınma Ajansı‘nın içinde bir kurul başkanı, sekiz kişilik bir yönetim kurulu ve elli kişilik bir kalkınma kurulu bulunmakta.

İzmir Kalkınma Ajansı, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı’na bağlı böylesi bir yapılanma ile İzmir’in kalkınmasından yerel düzlemde görevli, sorumlu ve yetkili tek resmi kuruluştur.

İzmir Ekonomik Kalkınma ve Koordinasyon Kurulu ise, İzmir’in kalkınmasından sorumlu İzmir Kalkınma Ajansı‘na ve diğer resmi kuruluşlara yardımcı olmak üzere kurulup gönüllüğü kabul etmiş sivil bir oluşum.

İzmir Ekonomik Kalkınma ve Koordinasyon Kurulu, Devlet-Sivil Toplum-Özel Sektör üçlemesi olarak anlatılan “iyi yönetişim” zihniyetinin, bu ilişki ve işbirliğinden koparılmış bir parçası olarak İzmir Kent Konseyi içinde yer alması gerektiği halde, barındırdığı üniversiteler ve özel sektör kuruluşları ile İzmir’deki “iyi yönetişim” kurallarını bozan, ondan ayrı düşen bir yapılanma karakterini taşıyor. O nedenle de, sadece belediye cephesi ile bazı sivil toplum örgütlerini barındıran İzmir Kent Konseyi‘nden koparılarak özel sektör kurum, kuruluş ve kişilerinden oluşan ayrı bir grup yaratılmış olması, kentle ilgili büyük ve önemli projelerin ortak akıl amacıyla İzmir Kent Konseyi yerine İzmir Ekonomik Kalkınma ve Koordinasyon Kurulu‘na getirilip tartışılması nedenleriyle kamuoyu algısında yaratılan şekliyle bir “patronlar kulübü” olarak eleştiriliyor, asıl yerinin “iyi yönetişim” anlayışı çerçevesinde İzmir Kent Konseyi olduğu ifade ediliyor.

İzmir Ekonomik Kalkınma ve Koordinasyon Kurulu faaliyette bulunduğu 13 yıl 5 aylık süre içinde ve çalışma süreleri birbirinden farklı 11 kurul başkanı zamanında her ay toplam 109 toplantı yapmış ve 2022 yılı Nisan ayından bu yana toplanmamış gözüküyor.

İzmir Ekonomik Kalkınma ve Koordinasyon Kurulu‘nu, kuruluşundan bu yana titizlikle takip eden biri olarak, bu kurulda ilk günden bugüne başkan ve üye olarak toplam 250 kişinin görev yaptığını, 20 Haziran 2022 tarihli toplam 143 kişilik üye listesinin yakın zamanda İzmir Büyükşehir Belediye Başkanlığı‘nca listeye yeni kişilerin eklenmesi suretiyle değiştirilmesi sonrasında çoğu üyenin liste dışında bırakıldığını ve böylelikle toplam üye sayısının 82’ye indirildiği görülmektedir.

İzmir Ekonomik Kalkınma ve Koordinasyon Kurulu‘nda baştan bu yana iş insanları, şirket ve holding sahipleri ve bunların kurdukları dernekler çoğunlukta olmakta, kurulda diğer sendika, meslek odası, kooperatif ve üniversite temsilcilerine de yer verilmekle birlikte temel ağırlığın sermayeden yana olduğu, belediyenin bu temsilcilerle İzmir Kent Konseyi bünyesinde muhatap olmak yerine onları teker teker seçerek oluşturduğu böylesi bir “patronlar kulübü” ile çalışmayı tercih ettiği, tüm kurul başkanlarının onlardan seçildiği görülmektedir.

Bu anlamda söz konusu kurulda 2 adet işçi sendikası konfederasyon temsilcisiyle 2 adet TMMOB‘ne bağlı oda temsilcisinin bulunması, “bulunmuş olmak için bulundurulan“, temsil ettikleri geniş kitle ile kalkınma içindeki yerlerini dikkate almayan bir anlayışa dayanmaktadır. Nitekim yeni düzenlenen 82 kişilik listede kendisi, şirketi, holdingi ya da yöneticisi olduğu iş dünyası derneği düzeyinde üye olanların sayısı en iyiniyetli tespitle 45’e; yani katılımcıların % 54,88’e ulaşmaktadır. Diğer katılımcıların dahil oldukları gruplara göre dağılımı ise şu şekildedir: Belediyeciler: 5 kişi, % 6,10 – Üniversite rektörleri: 9 kişi – % 10,98 – Kamu görevlileri: 1 kişi, % 1,22 – Meslek Odası temsilcileri 5 kişi, % 6,10 – Sendikacılar: 2 kişi, % 2,28, Kooperatifçiler: 3 kişi, % 3,66 – Dernek ve vakıf yöneticileri: 6 kişi, % 7,32 – Spor kulübü başkanları: 4 kişi, % 4,88, Akademisyenler: 1 kişi, % 1,22 ve Danışmanlar: 1 kişi, % 1,22.

Şimdi bu durumda İzmir‘in, Ege Bölgesi‘nin ve ülkemizin ulusal kalkınması anlamında sahip oldukları güç, önem ve öncelik itibariyle doğru, dengeli ve adil bir dağılım yapılmadan oluşturulan bir kurulun nasıl olup da “ortak akıl” yaratacağı, nasıl olup da toplumun tümü adına kalkınmadan yana fikir ve proje geliştireceği, mevcut projeler için düşünceler üreteceği sorulabilir.

Hele ki, Kurul’a şimdiye katılmış 250, şu an üye olan 82 kişi arasında yer alan 6 kişinin (Prof. Dr. Bedriye Tunçsiper, Zekeriya Mutlu, Prof. Dr. Saffet Köse, Yusuf Baran, Kamil Porsuk ve Osman Öztürk) aynı zamanda İzmir Kalkınma Ajansı‘nın Kalkınma Kurulu üyesi olduklarını bildiğimizde…

Ama bütün bunlardan önce, 6 Temmuz 2009 tarihinde kurulup faaliyette olduğu 13 yıl 5 aylık süre içinde toplam 250 kişinin katılımıyla 109 kez bir araya gelen İzmir Ekonomik Kalkınma ve Koordinasyon Kurulu‘nun İzmir’in kalkınması adına, kalkınma için ortak akıl geliştirme adına, İzmir’in kalkınmasının asıl sorumlusu İzmir Kalkınma Ajansı ile arasında etkili bir koordinasyon geliştirmek adına neler yaptığı, İzmir’in kalkınmasında nasıl bir paya sahip olduğudur? Türk Silahlı Kuvvetleri’nin 2018 yılında gerçekleştirdiği Zeytin Dalı Harekatı‘nı bile destekleyen Kurul’un bunun dışında asıl görevi ile ilgili olarak neler yaptığı bilinmelidir. Daha kısa ve net bir soruyla, bu kurul İzmir’in kalkınması ve koordinasyonunda ne işe yaramaktadır? İzmir bu kurul olmadan kalkınamamakta mıdır? Birinin ya da birilerinin çıkıp bize bu konularda doğru, sağlam, inandırıcı bilgiler vermesi, “biz bu konuda şunu, şunu, şunu yaparak şu ölçüde yararlı olduk, biz olmasaydık bu gelişme olmazdı, işte o nedenle bize gerek var” diye beni ya da bizleri inandırması gerekiyor. Yoksa oraya toplaşan bu beyler, bayanlar başka bir şeye mi yarıyor, örneğin yerel iktidarı yönetip yönlendirmede bu görev mi üstleniyorlar? onu anlatması gerekiyor…

Örneğin, hazırladığı veriler doğru ya da yanlış da olsa, Türkiye İstatistik Kurumu‘nun 2010-2019 döneminde, Birleşmiş Milletler Örgütü‘nün sürdürülebilir denilen kalkınma hareketinin ölçülebilmesi için geliştirdiği “Sürdürülebilir Kalkınma Göstergeleri“ni kullanarak bize Türkiye’nin kalkınması ya da kalkınmaması konusunda bir fikir verdiğini görüyor ve bu verilerin Ege Bölgesi ya da İzmir özelinde de geçerli olup olmadığını, örneğin bu kurul sayesinde tarımın daha fazla geliştiğini, İzmir’de yaşayan nüfusun yaşam kalitesinin arttığını, insanların daha iyi beslenmeye başladığını hazırlanan verilerle kanıtlanmasını istiyorum.

İşte tam da bu noktada, İzmir’deki her topluluk ya da etkinlikte var olmak için çırpınan, kapıdan kovsan bile bacadan girmeye çalışan birinin çıkıp bana yine öküz altında buzağı arıyor diyeceğini tahmin ediyorum. Oysa öküz altında buzağı aramak bence iyi, hayırlı bir şeydir… Hele ki kimin elinin kimin cebinde olduğunun bilinemediği İzmir gibi bir kentte… Bence şimdiye kadar bir öküz ya da buzağıyı elleyememiş kişiler; öküz, iğdiş edilmiş bir erkek sığır olarak buzağı sahibi olamasa da bolluğu, bereketi ve geleceği simgeleyen buzağının anlamını, temsil ettiği şeyleri bilmezler, bilemezler. Ben kendilerine bu konuda da şans diliyor ve İzmir Büyükşehir Belediye Başkanı Tunç Soyer‘in onu da -mahzun bırakıp üzmemesi için- İzmir Ekonomik Kalkınma ve Koordinasyon Kurulu‘na üye yapmasını rica ediyorum.

Evet, öküz altında buzağı arayıp 2009’dan bu yana şehirlerin anası İzmir’de doğup anasını arayan bir buzağının, yani onu besleyip büyütecek bir kalkınma hamlesinin olup olmadığını ve şayet böylesi bir hamle, böylesi olumlu bir gelişme varsa, İzmir Ekonomik Kalkınma ve Koordinasyon Kurulu‘nun bu güzel gelişmedeki payını, etkisini, rolünü öğrenmek istiyorum. Böylelikle İzmir Ekonomik Kalkınma ve Koordinasyon Kurulu‘nun aradan geçen 13 yıl 5 aylık süre içinde varlık nedeninin oluşup oluşmadığını ortaya koyup bir müjde olarak İzmirlilerle paylaşmak istiyorum.

Unutmayalım ki, kurduğumuz her örgüt, her kurum ya da kuruluş ortaya atılmış ciddi bir iddianın somut örnekleridir. Bu anlamda, şayet kalkınmadan ve onun koordinasyonundan söz edip bunun için, bize anlatılan tüm “iyi yönetişim” kurallarını dikkate almadan özel bir “patronlar kulübü” kurup “kabul günü” mantığıyla suya sabuna dokunmayan işler yapmayı sürdürmek istiyorsak, bu hareketimizin yararlı olduğunu, başarılı olduğunu, etkili olduğunu göstermek zorunda kalırız. Aksi takdirde kendimizi ve kentimizi, yalıçapkınları yerine kargaların bile güldüğü bir durumda bulur, İzmir’e en büyük kötülüğü yaparız.

İmece ve dayanışmanın ticarileşmesi: Paylaşım ekonomisi

Kent Stratejileri tarafından, posted in Ali Rıza Avcan, Genel, İZMİR

Ali Rıza Avcan

“Paylaşım ekonomisi”, Rekabet Kurumu‘nun İnternet sayfasında “bir malın veya hizmetin sahibi tarafından ücretli veya ücretsiz olarak bir çevrimiçi platform üzerinden paylaşılması temeline dayanan bir ekonomi sistemidir. Paylaşım ekonomisi malların satın alınması yerine kiralanması veya paylaşılmasını ifade etmektedir. Paylaşım ekonomisinde mal sahibi, ev, araba, bisiklet vb. gibi kullanmadığı bir malı geçici bir süreliğine başka bir kişiye kiralar. Paylaşım işleminin yapıldığı çevrimiçi platformlar kişilerin birbirlerine güven duyabilmesi adına genellikle bir puanlama ve eleştiri sistemine sahiptir.” şeklinde tanımlanmaktadır. (1)

İzmir Kalkınma Ajansı ise “paylaşım ekonomisi” yanında “Dayanışma Ekonomisi” ya da “İşbirlikçi Ekonomi” gibi kavramları kullanmaktadır. (2)

Kapitalizmin, mal ya da hizmetlerin tüketimi aşamasında ortaya çıkan daralmaları aşmak amacıyla geliştirdiği bu iş modelinin adı, “paylaşım“, “dayanışma” ve “işbirliği” gibi kapitalizm karşıtlarını bile etkileyip ikna edebilecek tılsımlı güce sahip sözcüklerle ifade edildiği için, bizlerde olumlu çağrışımlar yapmakla birlikte; “paylaşmak“, “dayanışma içinde olmak” ya da “işbirliği yapmak” suretiyle yararlanılan mal ya da hizmetlerin özünü oluşturan mülkiyet hakkı kullanıcının eline geçmemekte, yine eskisi gibi emek-sermaye çelişkisi içinde sermaye sahibinin elinde kalmaktadır. Paylaştığı, işbirliği yaptığı ya da dayanışma içine girip gerektiğinde istediği kadar ve istediği şekilde kullandırıp, istemediği takdirde kullandırmadığı mal ya da hizmetler, onun elinde atıl kalan ya da az kullanılanı mal ya da hizmetlerdir. O nedenle, sermaye sahibinin mülkiyetini elinde bulundurduğu mal ya da hizmetlerin kullanılmayan atıl kısmını bir iş modeli içinde başkalarına kullandırmasının gerçek anlamda “paylaşmakla“, “dayanışma içinde olmakla” ya da “işbirliği yapmakla” alakası bulunmamaktadır. Çünkü buradaki amaç, atıl kalanın ya da az kullanılanın ücretsiz kullanımı değil, ondan elde edilen faydanın maksimum düzeye çıkarılarak en fazla faydanın/kazancın sağlanması arzusudur. (3)

Bu bilgi çerçevesinde bu iş modelinin akla ilk gelen örnekleri ise geçtiğimiz yıllarda büyük tartışmalara konu olup mahkeme kararlarıyla engellenen ÜBER uygulaması ile özel konutların otel gibi kullanılmasını mümkün kılan Airnbn uygulaması, kentlerdeki e-scooter ya da bisikletlerin ortak kullanımını esas alan girişimler, tohum takasları ve açık sistem yazılımlarının kullanımı gibi birbirinden farklı alanlardır. Bu alanların ne kadar fazla ve farklı olduğu Vikipedi‘nin aşağıdaki linkinden incelenebilir. (4)

İzmir Büyükşehir Belediyesi, 15 Kasım 2022 tarihinde Paylaşım Ekonomisi Derneği (PAYDER) ile birlikte Ahmed Adnan Saygun Kültür ve Sanat Merkezi‘nde 1. Uluslararası Paylaşım Ekonomisi Zirvesi‘ni düzenledi. Bu etkinliğe İzmir Büyükşehir Belediyesi dışında ayrıca belediye şirketlerinden Nilüfer Çınarlı Mutlu‘nun yönetim kurulu başkanı, İyi Parti’nin kurucular kurulu ve genel idare kurulu üyesi olan Nihal Ağca‘nın da genel müdürü olduğu İnovasyon ve Teknoloji A.Ş. ile Erhan Bey‘in yönetim kurulu başkanı, 2019 yerel seçimlerinde CHP‘den Tire Belediye Başkan adayı olan Burak Alp Ersen‘in de genel müdür olarak görev yaptığı İzelman A.Ş. katkıda bulundu.

Zirvenin açış konuşmasını yapan İzmir Büyükşehir Belediye Başkanı Tunç Soyer, paylaşım ekonomisinin temeli temeli imeceye, yani çok insanın ortak akılla hareket etmesine dayanıyor diyerek, paylaşma ile bereket arasında ilişki kurarak bereketin paylaştıkça arttığını belirtirken; zirvenin ikinci açılış konuşmasını yapan Paylaşım Ekonomisi Derneği (PAYDER) yönetim kurulu başkanı M. İbrahim Aybar, konuşmasında “bugün bizler paylaşmanın daha çok ekonomik değer yaratan tarafına bakacağız” diyerek, adeta zirveye konu olan paylaşım eyleminin, imece ya da bereket ile pek de alakası olmadığını ortaya koymuş.

Belediyenin bu konu ile ilgili 11 ve 15 Kasım 2022 tarihli haber bültenlerine göre, söz konusu zirvede demokratik, şeffaf, çevreye duyarlı ve israfı reddeden yeni gelişme fırsatları çerçevesinde paylaşım ekonomisi üzerinde konuşmalar yapılarak paylaşım ekonomisi alanında dünyadaki başarılı ulaşım paylaşımı örnekleri verilerek bu alandaki yeni gelişmeler aktarılmış.

Zirve programına İzmir Büyükşehir Belediye Başkanı Tunç Soyer ile Paylaşım Ekonomisi Derneği (PAYDER) yönetim kurulu başkanı M. İbrahim Aybar‘ın açılış konuşmalarından sonra gazeteci Emin Çapa, EKAR isimli taşımacılık şirketinin sahibi Vilhelm Hedberg, TÜSEV Onursal başkanı Prof. Dr. Üstün Ergüder, PAYDER yönetim kurulu üyesi Gökhan Turan, NTN Partners isimli şirketin yönetim kurulu başkanı İbrahim Ateş, SHERPA & DAM Start-Up Studio kurucusu Yakup Bayrak, Renault Group Türkiye CEO‘su Hakan Doğu, gazeteci Hakan Çelik, İZELMAN A.Ş. genel müdürü Burak Alp Ersen, Otoplan ve Yoyo yönetim kurulu başkanı Mürşit Unat, İYTE rektörü Prof. Dr. Yusuf Baran, i-Wallet kurucu ortağı Harun Soylu, SC&P kurucu ortağı Faika Ergüder, DCEY kurucuları Eda Franci ve Seda Aksoy, DCEY COO‘su Ekin Köseoğlu konuşmalar yapmışlar.

Zirvede konuşulan 8 ayrı konunun başlıkları ise şu şekilde belirlenmiş:

“Paylaşım ekonomisini neden önemsemeliyiz?”, “Ulaşım paylaşımında yeni gelişmeler”, “Türkiye’de hayırseverliğin gelişimi”, “Paylaşım ekonomisinde hukuki ve sosyal altyapı nasıl olmalı?”, “NFT ve Blackchain neler getiriyor?”, “Paylaşım ekonomisinde elektrikli mobilite”, “Ulaşımda Taşıt Paylaşımı” ve “Paylaşım ekonomisinde dijital yapılanma”, “Paylaşım ekonomisinde Luxury Fashion”.

Kuruluşu 23 Mart 2022, ilk genel kurulu 20 Temmuz 2022 tarihinde yapılan (PAYDER) Paylaşım Ekonomisi Derneği‘nin İnternetteki web sayfasına (https://paylasimekonomisidernegi.org) baktığımızda ise;

Zirvenin konuşmacıları arasında yer alan İZELMAN A.Ş. genel müdürü Burak Alp Ersen ile SC&P şirketinin kurucu ortağı olan Faika Ergüder‘in PAYDER yönetim kurulu üyesi oldukları,

📍Paylaşım Ekonomisi Derneği‘nin bugünkü tarih itibariyle toplam 16 üyesinin bulunduğu,

📍 Söz konusu dernek tarafından 20 Mayıs 2022 tarihinde Almanya‘nın Berlin kentinde, 30 Ağustos 2022 tarihinde Avustralya‘nın Sydney ve 17 Ekim 2022 tarihinde Birleşik Arap Emirlikleri‘nin Dubai kentinde yapılacağı önceden duyurulan uluslararası toplantılarının belirtilen tarihlerde yapılmadığı,

📍 15 Kasım 2022 tarihinde İzmir‘de yapılan zirve ile ilgili belediye haberlerinde sözü edilmeyen diğer paydaşların ise, dernek başkanı M. İbrahim Aybar‘ın yönetim kurulu başkanı olduğu Vesiile Paylaşım Ekonomisi Çözümleri Yönetim Danışmanlığı A.Ş. ile PAYDER Başkan Yardımcısı Emre Ayyıldız‘a ait Moov Dijital Ulaşım Çözümleri A.Ş. ve Görkem Aybar‘ın ajans başkanlığını yaptığı Artbar Ajans/GK Yapım, Turizm, Sanayi ve Dış Ticaret Ltd. Şti. olduğu görülmektedir.

Konuşmacıları tek tek ele alıp irdelediğimizde ise;

📍 PAYDER yönetim kurulu başkanı olan M. İbrahim Aybar‘ın Ekim 2000-Ağustos 2016 döneminde Renault Mais A.Ş. genel müdürü, Ağustos 2016-Ocak 2017 döneminde de Renault Mais A.Ş. yönetim kurulu başkanı olarak görev yaptığı, emekli olması sonrasında Vesiile Paylaşım Ekonomisi Çözümleri Yönetim Danışmanlığı A.Ş.‘ni kurduğu,

📍 PAYDER yönetim kurulu üyesi olan Faika Egüder’in Seagull Crow & Partners şirketinde kurucu ortak ve başkan olduğu, 2019 yılının Ekim ayından bu yana Vesiile A.Ş.‘de kurucu ortak olduğu,

📍 Dubai‘de faaliyet gösteren Vilhelm Hedberg‘in Ortadoğu’nun ilk kişisel hareketlilik şirketi EKAR’ın sahibi olduğu,

📍 Gökhan Turan‘ın Forum Makina isimli bir şirketin sahibi, İbrahim Ateş‘in NTN Partners isimli bir hukuk şirketinin yönetim kurulu başkanı, Yakup Bayrak‘ın 2010 yılında kurulan DAM Start-Up isimli şirketin kurucusu olduğu, Docar isimli oto kiralama şirketini kuran Mürşit Unat‘ın halen Otoyol, Yoyo ve 2Plan şirketlerinin yönetim kurulu başkanı olarak görev yaptığı, Harun Soylu‘nun ise bir ödeme sistemleri şirketi olan i-Wallet‘in kurucusu olduğu anlaşılmaktadır.

Yaptığımız araştırmalarla ortaya koyduğumuz bütün bu bilgi ve verilerin bütüncül bir bakışla yorumlanması sonucunda, söz konusu zirveyi PAYDER isimli bir dernek aracılığıyla, İzmir Büyükşehir Belediyesi ve şirketlerinin katkılarıyla örgütleyen bu girişimin arkasında, Renault Mais ya da Renault Group olarak adlandırılan Fransız otomotiv tekelinin paylaşım ekonomisi adı verilen satış modeli ile ülkemizde ve özel olarak İzmir‘de belediye aracılığıyla ne gibi kazançlar temin edebileceği ile ilgili ticari kaygılar olduğu söyleyebiliriz.

Özünü ve odağını, toplu ulaşımda paylaşıma konu olabilecek elektrikli ya da elektriksiz taşıt araçları üreten bir Fransız otomotiv devinin oluşturduğu böylesi bir yeni kurulmuş derneğin ya da başka bir deyişle, paylaşım ekonomisi lobisinin, daha ilk etkinliğinde, kalkıp İzmir Büyükşehir Belediyesi ile birlikte bir paylaşım ekonomisi zirvesi düzenlemesinin hikmet-i sebebi ise, yakın bir zamanda bu dernekle İzmir Büyükşehir Belediyesi arasında imzalanması muhtemel bir işbirliği protokolü ile ortaya çıkacak UBER benzeri paylaşımlı bir ulaşım sisteminin gündeme gelmesi ihtimali olabilir…. Hele ki işin içinde İZELMAN ve onun genel müdürü, eski siyasetçi ve PAYDER üyesi Alp Burak Ersen gibi biri varsa…

O nedenle, yakın bir zamanda İzmir Büyükşehir Belediye Meclisi‘ne belediyenin bu dernekle ve bu derneğin arkasındaki irili ufaklı firmalarla işbirliği yapması için bir protokol teklifi gelecek ve bu protokol çerçevesinde dernek üyesi iş adamlarının kazancına kazanç katması düşünülen yeni bir toplu ulaşım paylaşım sistemi gündeme gelecektir… İşte o nedenle bekleyip görelim derim…

– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –

(1) https://www.rekabet.gov.tr/tr/Sayfa/Yayinlar/rekabet-terimleri-sozlugu/terimler-listesi?icerik=7d42f16b-4861-428a-b14d-0b521c95c4f9#:~:text=Paylaşım%20ekonomisi%2C%20bir%20malın%20veya,kiralanması%20veya%20paylaşılmasını%20ifade%20etmektedir.

(2) https://kalkinmasozlugu.izka.org.tr/?p=554

(3) Yaprak, B., Ercan, S. (2021) “Kapitalizmin Sözde Ölümü: Paylaşım Ekonomisine Eleştirel Bir Bakış“, Düşünce ve Toplum Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 5, Aralık 2021, ss.92-121.

(4) https://en.wikipedia.org/wiki/Sharing_economy#Types_of_sharing

Bedava sirke baldan tatlıdır…

Kent Stratejileri tarafından, posted in Ali Rıza Avcan, Genel, İZMİR

Ali Rıza Avcan

Seyahat etmek güzel şeydir… Hele ki bedava olanı, parası bir başkasının ya da bir resmi, özel ya da sivil kurumun, kuruluşun cebinden çıkanı, daha da bir güzeldir…

Bugünkü yazımız da, bu tür bedavaya gelen, parası başkasının cebinden çıkan yurtdışı yolculuklarla ilgili olacak… Bilgi, görgü edinmek, iş görüşmesi yapmak, bilimsel, teknik araştırma ve uygulamalar yapmak, toplantılara katılmak amacıyla yapılan seyahatler…

Bu tür yurtdışı seyahatleri ele alıp mercek altına koyacağımız kurum ise İzmir Büyükşehir Belediyesi olacak…

Çünkü 31 Mart 2019 tarihinden bu yana İzmir Büyükşehir Belediye Başkanı olarak görev yapan Tunç Soyer, 2009-2019 döneminde yaptığı Seferihisar Belediye Başkanlığı sırasında oldukça fazla sayıda yurtdışı yolculuk yapan, Seferihisar‘da kalmayı pek sevmeyen bir belediye başkanı olarak tanınıyor, biliniyor…

Şimdi şu sıralarda da, İzmir Büyükşehir Belediye Başkanı olarak sürdürdüğü görevi nedeniyle aynı alışkanlığını devam ettirdiği, çoğu görevini bu merakı nedeniyle süresi içinde layıkıyla yapmadığı, temel belediye hizmeti olarak kabul edilen görevleri yapmadığı söyleniyor… İşte o nedenle, gerek kendisinin, gerekse çevresindeki belediye görevlilerinin 1 Nisan 2019-21 Kasım 2022 hizmet döneminde hangi nedenle yurtdışındaki hangi ülke ve şehirlere gittiklerini belirlemeye çalıştık ve o nedenle de, aynı dönemde yurtdışı seyahatlere onay veren toplam 4.924 adet belediye meclisi karar özetini tek tek inceleyerek bir veri seti oluşturmaya çalıştık.

Ama ondan önce, sizlere belediyelerdeki yurtdışı seyahatlerle ilgili olarak tanık olduğum iki örnek olayı anlatarak konuya giriş yapmak isterim.

İlk olay, 1991 yılında İstanbul‘daki Marmara ve Boğazları Belediyeleri Birliği‘nde eğitim danışmanı olarak çalıştığım dönemle ilgili. O dönem birliğe üye olan ya da olmayan belediye başkanlarını bir hafta süre ile Kuzey Kıbrıs‘ın Girne kentine götürmek için hazırlıklar yapıyoruz. Ben eğitime katılacak olanların sayısını, eğitimi yapacağımız Asil Nadir‘e ait yeni açılan Jasmine Court Hotel‘in eğitim salonundaki koltukların sayısına göre ayarlamaya çalışırken, birliğin müdürlük görevini yapan Devlet Konakçı‘nın, daha önceki eğitimlerden edindiği tecrübe çerçevesinde, gelenlerin büyük bir bir kısmının eğitimine katılmayıp başka işlerle uğraşacağını söylemesi üzerine kontenjanı arttırarak gerçek durumdan yavaş yavaş haberdar olmaya başlıyorum. Bunun üzerine Girne‘ye ülkemizdeki tüm büyükşehir, il, ilçe ve belde belediyelerinden gelen toplam 67 belediye başkanını götürüyoruz.

Uçakla yapılan yolculuk sırasında her bir belediye başkanının, cüzdanındaki deste deste dolarları bir diğerini göstermeye başladığında durumu daha net bir şekilde anlamaya başlıyorum. Nitekim eğitimdeki en kalabalık katılımı, Kuzey Kıbrıs Cumhurbaşkanı Rauf Denktaş‘la Türkiye’nin Kıbrıs Büyükelçisi Cahit Bayar‘ın katıldığı açılış oturumunda sağlıyoruz ve ondan sonraki tüm oturumlarda katılım devamlı olarak düşüyor, salonlar sürekli olarak boşalıyor.

Çünkü çoğumuzun tanıdığı o anlı şanlı belediye başkanları cüzdanlarındaki dolarlarla Girne‘nin ünlü kumarhanelerinden, eğlence mekanlarından çıkmaz hale geliyorlar. Hatta Adana‘nın büyük bir ilçesinin belediye başkanlığını yapan tanınmış bir şahsı, sadece Kıbrıs‘a giderken ve Türkiye‘ye dönerken uçakta görüyorum. Söylenti, bu süre içinde Kuzey Kıbrıs‘taki ikinci karısını ziyaret ettiği şeklinde…

İşte o zaman anlamaya başlamıştım ki, eğitim amacıyla yapıldığı söylenen yurtiçi ve dışı seyahatlerin neden rağbet gördüğünü ve seyahat acentelerine dönüşen belediye birliklerinin bu konudaki misyonlarını…

Nitekim bu tür organizasyonları yapan kuruluşlar, götürdükleri belediye başkanları ile görevlilerinin zaaflarını dikkate alarak Paris‘e gidiliyorsa erotik kankan danslarının yapıldığı Moulin Rouge‘u, Amsterdam‘a ya da Hamburg‘a gidiliyorsa kırmızı fenerli sokakları, Los Angeles‘e gidiliyorsa kumarhaneleri, Moskova‘ya gidiliyorsa Kremlin Meydanı‘nı ve Nazım‘ın mezarını, Güneydoğu Asya ülkelerine, örneğin Tayvan’a ya da Kamboçya‘ya gidiliyorsa seks ticaretinin yapıldığı mekanları, saunaları ilave ederek gezdirdikleri konukların merak, heves ve ihtiyaçlarını gidermeye çalışırlar.

Size anlatacağım ikinci olay ise daha yakın tarihli… 2018 yılında kurucu başkanlığını yaptığım Yaya Derneği‘nin ilk genel kurulundayız. Genel kurul sonucunda oluşan yeni yönetim kuruluna giren ve İzmir Büyükşehir Belediyesi‘nin Ulaşım Planlama Dairesi‘ndeki görevi nedeniyle sık sık yurtdışı seyahatler yapan bir arkadaşımızın o seyahatlerin oluşturduğu alışkanlıkla sorduğu ilk sorusu şu olmuştu: “Yaya Derneği’nin yurtdışı seyahatleri hakkında da bir karar alalım mı?” Oysa o tarihlerde, Yaya Derneği‘nin bırakın yurtdışı seyahatleri finanse edecek bir bütçesi, bir sonraki dernek kirasını ödeyecek hali yoktu…

Gelelim İzmir Büyükşehir Belediye Başkanı Tunç Soyer ile çevresindeki üst düzey belediye yönetici ve çalışanlarının, 1 Nisan 2019-22 Kasım 2022 dönemini kapsayan 1.331 günlük sürede yaptıkları yurtdışı seyahatlerin hacmine ve trafiğine…

Yasal düzenlemelere göre, bu tür yurtdışı seyahatleri, seyahat öncesinde ya da sonrasında belediye meclisinin gündemine getirilip onaylanmadığı takdirde yapılamıyor ve yolculuk masrafları ödenmiyor. O nedenle, belediye meclis kararlarının üst sıralarında bu onaya ilişkin kararları rahatlıkla görebiliyoruz. Yaptığımız ayrıntılı çalışmada toplam 4.924 adet belediye meclisi karar özetini ayrıntılı bir şekilde incelemekle birlikte; gözümüzden kaçan kararlar olabileceği kaygısıyla, verdiğimiz rakamların düşük bir olasılıkla maddi hata barındırabileceğini de baştan düşünüp ifade etmek isterim.

Ayrıca çoğu yurtdışı seyahatin masrafları, belediye bütçesinden karşılanmakla birlikte bazı seyahatlerle ilgili harcamaların, ihaleyi alan ya da alması muhtemel firmalarca karşılandığını görüyoruz. Bu çerçevede hiçbir firma, hayır amacıyla bir yurtdışı seyahatin maliyetini karşılamayıp bu maliyetleri yaptığı işin maliyetine dahil edeceği için bu tür seyahatlerle ilgili harcamaların da aslında, iş ya da fiyat artışı gibi yöntemlerle dolaylı bir şekilde belediye bütçesinden çıktığını da kabul etmemiz gerekiyor.

Yaptığımız ayrıntılı incelemeler sonucunda, 1 Nisan 2019-22 Kasım 2022 döneminde gerçekleştirilen yurtdışı seyahatlere katılan 273 kişinin, toplam 2.670 gün görevli olarak yurtdışında bulunduğunu belirledik.

Covit-19 Pandemisi ve Samos Depremi nedeniyle yurtdışı seyahatlerin hacmi ve trafiği azalıyor; ama, ya sonrası?

Bu seyahatlerin yıllara dağılımı ise şu şekildeydi:

📌 1 Nisan-31 Aralık 2019 döneminde 64 seyahate katılan 105 kişi,

📌 2020 yılında 24 seyahate katılan 45 kişi,

📌 2021 yılında 15 seyahate katılan 37 kişi,

📌 1 Ocak-22 Kasım 2022 döneminde 67 seyahate katılan 86 kişi,

Görüldüğü gibi hizmetin ilk yılında 64 seyahate ulaşan sayı Covit-19 Pandemisi ve 30 Ekim 2020 tarihli Samos Depremi‘nin İzmir‘de yarattığı yıkım nedeniyle 2020 yılında 24’e, 2021 yılında da 15’e düşüyor.

Ancak hastalıkların ve deprem felaketinin öneminin azalması ile birlikte yurtdışı seyahatlerin sayısı ve katılımcı sayısı yeniden 2019 düzeyini yakalıyor. Anlaşılan o ki, bu sayılar 2023 ve 2024 yıllarında daha da artacak gibi gözüküyor…

Bu verilerin hemen arkasından iki ayrı konuda bilgi edinemediğimi belirtmek isterim.

Birincisi, İzmir Büyükşehir Belediyesi‘ne bağlı dışında ESHOT ve İZULAŞ genel müdürlükleri ile belediye şirketi olarak tanımlanan sermayesinin % 50’sinden fazlası belediyeye ait olan İZFAŞ, İzmir Metro A.Ş., Grand Plaza A.Ş. gibi belediye şirketleriyle belediye hissesinin % 50’den az olduğu TARKEM, TETUSA A.Ş. gibi şirketler üzerinden yapılan yurtdışı seyahatlerin, bu alandaki verilerin şeffaf olmayışı; hatta ticari sır sayılması nedeniyle bu sayılara dahil edilemeyişidir.

İkincisi ise 7-17 Eylül 2019 tarihleri arasında itfaiye personelinin Rusya‘nın Saratov kentinde katıldığı uluslararası yarışmalarla 8-15 Mayıs 2022 tarihleri arasında İzmir Büyükşehir Belediyesi Şehir Tiyatrosu sanatçılarıyla görevlilerinin Kıbrıs Turnesi ile ilgili meclis kararlarında bu seyahatlere kaç kişinin katıldığı belirtilmediği için, onları bu verilere dahil edemeyişimizle ilgilidir.

Gelelim hangi makamlardaki kişilerin hangi sürelerle yurtdışı seyahat yaptığına:

İzmir Büyükşehir Belediye Başkanı Tunç Soyer ile 70 belediye meclis üyesinin, genel sekreterin, 4 genel sekreter yardımcısının, 4 başkan danışmanının, 2 Cittaslow görevlisinin, “başkan asistanı” adı verilen bir görevlinin, Dış İlişkiler ve Turizm Dairesi Başkanı‘yla diğer belediye çalışanlarının bu süre içinde kaç kez seyahat yaptığını, bu seyahatlerde kaç günü yurtdışında geçirdiğini ve bunun toplam 2.670 günlük yurtdışı seyahat süresi içindeki oranını aşağıdaki tabloda görebilirsiniz.

Yukarıdaki tablonun incelenmesinden de anlaşılacağı üzere 01 Nisan 2019-22 Kasım 2022 dönemi içindeki toplam 1.331 günde;

✈️ Belediye Başkanı Tunç Soyer‘in toplam 144 günü; yani görev süresinin % 10,82’sini yurtdışında geçirdiği, İzmir Büyükşehir Belediyesi’ne ait 2.670 günlük toplam yurtdışı seyahat süresinin ise % 5,44’üne sahip olduğu görülmektedir.

Bu arada, kendisinin AKP iktidarı tarafından yurtiçi seyahatleri bile titizlikle izlenen ve bu seyahatler sırasında ne yapıp eylediği sıkı bir şekilde takip edilip raporlanan İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanı Ekrem İmamoğlu‘na göre, takip edilmeyişi ve görüntülerinin kayıt altına alınmayışı ya da bu seyahatlerin basında İstanbul boyutunda dile getirilmeyişi nedeniyle şanslı olduğunu söyleyebilirim.

✈️Diğer 165 belediye meclis üyesine göre daha şanslı (!) oldukları anlaşılan 70 belediye meclisi üyesinin 2.670 günlük toplam yurtdışı seyahat süresinin % 16,70’i oranında yurtdışı seyahat yaptığı, Saadet Çağlın, Ayşegül Altuğ, Fırat Eroğlu, Murat Öncel, İzel Zenginobuz Derinsu, Burhan Suat Çağlayan, Çile Özkul, Onur Yiğit ve Hüsnü Boztepe gibi meclis üyelerinin birden fazla; hatta iki, üç kez yurtdışı seyahatler yaptığı, son zamanlarda bir görev nedeniyle yurtdışına çıkan belediye görevlilerine 3’er, 4’er kişilik gruplar halinde, gidiş amacıyla alakası olmaksızın belediye meclisi üyelerinin katılması suretiyle adeta dönem sonuna kadar tüm belediye meclisi üyelerinin en az bir kez yurtdışına çıkışını sağlayan bir programın uygulandığı anlaşılmaktadır.

İzmir Büyükşehir Belediye Meclisi üyelerinin yurtdışı seyahatlerini bu vesileyle ele alıp incelerken, İzmir Büyükşehir Belediye Başkanı Tunç Soyer‘in 2022 yılının Temmuz ayında Bosna Hersek‘in Saraybosna kentinde gerçekleşmiş Srebrenitsa Katliamı‘nı anmak amacıyla tüm belediye meclisi üyelerinin 3-4 gün süreyle Saraybosna‘ya gitmesi için verdiği teklifin, önce belediye meclisince kabul edilmesine karşın; kamuoyundan gelen sert tepkiler nedeniyle geri çekilerek onun yerine 3-4 kişilik küçük bir heyetin gönderilmesi ile yetinildiğini de hatırlamamız gerekiyor.

✈️Eski Genel Sekreter Buğra Gökçe‘nin, Belediye Başkanı Tunç Soyer‘in sık sık yurtdışına çıkması nedeniyle 4 günlük yurtdışı seyahat süresi dışında İzmir‘de kaldığı için kendisine “en az yurtdışı seyahati yapan belediye bürokratı” unvanının verilebileceği,

✈️2.670 günlük toplam yurtdışı seyahat süresi içinde % 0,90’lık seyahat oranı ile yer alan dört genel sekreter yardımcısından Eser Atak‘ın diğer iki genel sekreter yardımcısına göre daha fazla yurtdışına çıktığı,

✈️Yurtdışı seyahat yapma hakkını en fazla kullananların ise başkan danışmanları olduğu, bunların içinde zirveyi gören danışmanın ise belediyenin “dışişleri bakanı” olarak nitelenen Onur Kadir Eryüce olduğu, bu görevlinin tek başına 2.670 günlük toplam seyahat süresi içinde yaptığı 25 seyahatle 164 gün yurtdışında kalarak en fazla dış seyahat yapan belediye görevlileri listesinde, Belediye Başkanı Tunç Soyer‘i ikinci sırada bırakarak zirveye yerleştiği görülmektedir. Diğer başkan danışmanlarının ise Onur Kadir Eryüce kadar şanslı olmadığı anlaşılmaktadır.

Ancak yine de, dört başkan danışmanının toplam seyahat süresinin, belediye başkanının seyahat süresini geçmesi gerçeğini dikkate aldığımızda; bu 4 danışmanının onca belediye çalışanının yurtdışı seyahat yaptığı bir kurumda toplam yurtdışı seyahat süresinin % 9,44’ü oranında bir ağırlığa sahip olması, bu danışmanların sahip oldukları bilgi, birikim, deneyim, beceri ve yetenek itibariyle “danışılan kişi” olmaktan çok, kendisinden iş beklenen ve bu nedenle yurt dışında iş takibi yapan, belediye başkanı için oradaki ortamı hazırlayan elçilik ya da konsolosluk görevlileri gibi çalıştırıldığını göstermektedir.

✈️Diğer bir grup ise, benzeri büyükşehir belediyelerinde görmediğimiz ve çoğu kez İZELMAN şirketinin ücretli elemanı olarak istihdam edilip belediyedeki ilgili ya da ilgisiz birimlerde “koordinatör” gibi yasal dayanağı olmayan unvanlarla çalıştırılan “Cittaslow görevlileri” ile resmi kayıtlarda ESHOT Özel Kalem Müdürü olarak gözükmekle birlikte kendini “Başkan Asistanı” olarak tanıtan görevliden oluşmaktadır. Bu bağlamda, “Başkan Asistanı” adıyla belediye başkanına oldukça yakın bir konumda çalışan Kerem Ziya Yangöz, son yıllarda devamlı olarak Tunç Soyer‘le yaptığı 70 günlük yurtdışı seyahati sayesinde, 2.450 günlük toplam yurtdışı seyahat süresi içinde tek başına % 2,63 gibi bir ağırlığa sahiptir.

✈️Daire başkanları arasındaki dağılım ise Dış İlişkiler ve Turizm Daire Başkanı lehine dengesiz bir durum göstermektedir. Bu durum bir yandan, “belediyenin dış ilişkileriyle turizmden sorumlu daire başkanının sık sık yurtdışı seyahat yapması beklenen, doğal bir şeydir” düşüncesini desteklemekle birlikte; belediyelerin yurtdışı ilişkileri, sadece bu birim üzerinden değil bunun dışında kalan diğer hizmet birimlerini ilgilendiren konuları da kapsadığından, 2.670 günlük toplam yurtdışı seyahat süresi içinde bir daire başkanı yaptığı yurtdışı seyahatleriyle % 2,10 oranında bir ağırlığa sahipken, geriye kalan daire başkanının çok daha yurt dışına çıkmış olması da ortada adaletli bir dağılımın olmadığını göstermektedir.

Nitekim 2020-2022 döneminde, İzmir Akdeniz Akademisi Şube Müdürlüğü ile UNESCO Dünya Mirası Daimi ve Geçici Listelerindeki yerlerle ilgili birçok görev, asıl olarak konuyla yakından ilgili daire başkanlıklarına verilmesi gerektiği halde, Dış İlişkiler ve Turizm Dairesi Başkanlığı‘na verilmiş olması nedeniyle, bu daire başkanlığı ile diğer daire başkanlığı arasında görev, yetki ve sorumluluk, bütçe ve stratejik plan kaynakları açısından bir adaletsizliğin yaratıldığı da görülmektedir.

✈️Şube Müdürleri, koordinatörler, uzmanlar, mühendisler, mimarlar, teknisyenler ve, teknikerlerden oluşan 210 kişilik belediye yönetici ve çalışanları grubunda ise her yıl düzenli olarak yurtdışı seyahat yapan; hatta, bu konuda üst yönetimdeki görevlilerin seyahat sürelerini aşan çalışanlara rastlanmaktadır. Bu görevlilerin kimler oldukları ise yazımıza eklediğimiz Excel dosyaların incelenmesi suretiyle anlaşılabilir. Böylesi bir durumun nedeni ise yurtdışı ile bağlantılı metro, tramvay ve hafif raylı sistem gibi büyük projelerde görevli olanların gerek belediye bütçesinden, gerekse işi yapan müteahhit firmaların davetiyle düzenli olarak yurtdışına gitme avantajını kullanmaları olarak yorumlanabilir.

Sonuç olarak;

İzmir Büyükşehir Belediye Başkanı Tunç Soyer‘in yurtdışı seyahatleri konusunda kamuoyunda belirgin ve rahatsız edici bir durum olmakla birlikte; kendisine yardımcı olmak için sık sık yurtdışı seyahatlere çıkan başkan danışmanlarına, “başkan asistanı“na, Cittaslow görevlilerine ve Dış İlişkiler ve Turizm Dairesi Başkanı‘na ait seyahat sürelerini bu sürelere eklediğimizde, toplam 1.331 günlük hizmet süresi itibariyle ortaya çıkan ve bir yılı aşan toplam 548 günlük sürenin, 2.670 günlük toplam seyahat süresinin % 20,59’unu oluşturduğunu görürüz ve böylelikle Tunç Soyer‘in, İzmir Büyükşehir Belediyesi‘ndeki 1.331 günlük hizmet süresinde, her ne kadar Seferihisar Belediyesi‘ndeki seyahatlerine göre daha az seyahat etmekle birlikte, diğer büyükşehir belediye başkanlarına göre yurtdışı seyahat yapmayı daha fazla seven “gezgin” bir belediye başkanı olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz.

Ayrıca, yakın zamanda yayınlanan İzmir Büyükşehir Belediyesi 2021 Yılı Sayıştay Denetim Raporu‘nda toplam 13.638 olarak verilen toplam personel sayısını dikkate aldığımızda, yurtdışı seyahat yapamayan binlerce görevlinin, bu şanslı azınlık karşısına eşit fırsata sahip olamadıklarını, bu azınlığa sağlanan ayrıcalığın onlara verilmediğini ve somut bir ayrımcılık kurbanı olduklarını söyleyebiliriz. Hele ki belediyenin yurtdışı seyahatlere kimlerin katılabileceğini gösteren hizmetin gereğini dikkate alan, adil ve eşitlikçi bir hukuki düzenlemeye sahip olmadığını fark ettiğimizde…

Son olarak söylenebilecek tek söz ise, yurtdışı seyahatlere gönderilenlerin gönderildikleri yer, süre ve görevler itibariyle kendilerine verilen bu fırsattan yararlanıp yararlanmadığını ortaya koyan; kısacası, gidenin belediyenin bu seyahatten beklediği faydayı alıp almadığını gösterecek, yine önceden hazırlanmış verimliliği, eşitliği ve işin gereğini dikkate alan kriterlerle belirlenmiş bir ölçme-değerlendirme sistemine sahip olmayışı nedeniyle; “verimlilik“, “etkinlik” ve “tasarruflu davranma” gibi ilkeler dikkate alınmaksızın bugüne kadar yapılan ve bundan sonra yapılacak yurtdışı seyahatlerin İzmir Büyükşehir Belediyesi ile İzmir‘e ve biz İzmirlilere ne ölçüde fayda sağladığının dikkate alınmayışıdır. İzmir Büyükşehir Belediyesi yönetimince şimdiye kadar böylesi bir ihtiyaç hissedilmemiş olsa da, elimizde olup kullanabileceğimiz tek koz, kayırarak ya da kayırmadan yurtdışına seyahatlere katılan, başta belediye başkanı olmak üzere tüm belediye personelinin bu seyahatler sonucunda edindikleri bilgi ve tecrübeleri, bu bilgi ve tecrübelerin bizlere sundukları belediye hizmetlerine ne ölçüde yansıdığını ya da yansımadığını ortaya koyacak ve bir sonraki mahalli seçimlerdeki tercihlerimizi belirleyecek olan bu konulardaki “memnuniyetimiz” ya da “memnuniyetsizliğimizdir“… Yeter ki, bu memnuniyeti ya da memnuniyetsizliği seçim günü geldiğinde unutmayıp hatırlayalım…

Doğal ve Tarihi Çevrenin Korunması: Sorunlar ve Olası Çözümler (*)

Kent Stratejileri tarafından, posted in Genel, İZMİR

Gönül Tankut (*)

Türkiye’nin doğal ve tarihi çevresini yitirmesi, yoksulluk kadar büyük bir problemdir. Buna karşın yaygın koruma ne bir kriz ne de bir trajedidir. Tersine ileriye yönelik bir meydan okuyuştur.

Türkiye coğrafyasında gerek kapsamlılığı gerekse etkinliği açısından çok önemli iki veri vardır. Bu iki veriyi, planlamanın hiçbir ölçeğinde gözardı etme olanağı yoktur. Bu verilerden bir tanesi negatiftir ve ona karşı korunmamız gerekir. Diğeri ise pozitif olup onu da bizlere karşı korumak zorunluluğu vardır. Birinci veri risk duyarlılığı; ikincisi ise doğal ve kültürel mirastır. Risk planlaması ise başka bir tartışmanın konusudur. Burada ele alacağımız konu doğal ve tarihi çevrenin sorunları ve olası çözümleridir.

21. yüzyılda ülkelerin doğal ve tarihi çevrelerini koruma becerisi ve başarısı sadece doğal ve kültürel zenginlik olarak değil, aynı zamanda siyasal bir güç ve prestij kaynağı olarak öne çıkmaktadır. Bu kültür değerlerinin yansıma düzlemleri de kuşkusuz kentler olacaktır. Sahip olduğu kültürel ve doğal varlıklarının değeri ve kapsamı düşünülürse, Türkiye’nin tarihi ve doğal çevreyi koruma konusunda sağlayabileceği başarı uygarlık yarışındaki en önemli ve değerli gücü olacaktır.

Korumanın Üst Politikaları

Ülkemizde nedense en yaşamsal konularda bile “üst politika” üretmek geleneği oluşmamıştır.

Sözkonusu politikaların üst olma ilkesi, ülkenin bütününün yararına olması ve de siyasal zorlamalarla rastgele değiştirilememesindedir. Koruma, anayasamızda “sosyal haklar” başlığının altında yer almaktadır. Gerçekten korunmuş bir çevrede yaşamak hem sosyal bir hak hem de sosyal bir sorumluluktur. Bu sorumluluğun yerine getirilmesi ile kamu yararı gibi temel bir veri de güvenceye alınmış olacaktır.

Oysa geçmişte ne yaşanmıştır? Doğal ve tarihi çevreyi koruma toplumsal dinamiklere erişememiş ve kamu vicdanınca özümlenememiştir.

Doğal ve Tarihi Çevreyi Korumanın Üst Politikalarına Işık Tutacak Görüşler

Bu başlık altında pek çok fikir yürütülebilir, üst politikaların sayısı da zaman içinde artabilir.
Burada sadece politikasızlığın korumaya zarar vermekte olduğu birkaç örnek üzerinde durulacaktır.

1) Projelendirilmiş ya da henüz fikir düzeyindeki ya da uygulamanın başındaki büyük baraj
sistemlerinin çevre duyarlılığının sağlanması ve çok önemli kültür mirasının olabildiğince su altında kalmaması için bir üst politika gerekmektedir.

Bilindiği gibi elektrik üretmek ve de kuru tarımı sulu tarıma döndürmek üzere seçilen enerji kaynağı baraj sistemi ile sağlanmaktadır. Bu eylemin kararına yıllarca önce varılmış olup, uygulamada da epey yol alınmıştır. Ancak daha önceden hazırlanan projelerde sadece mühendislik koşulları maksimize edilerek çevresel ve sosyal veriler gözardı edilmiştir. Şöyle ki; su altında kalarak yok edilecek kültür mirası ile, yerinden edilen köy insanlarının ne olacağı pek düşünülmemiştir. Nitekim, ortaya çıkan yaygın sorunların şimdi çözümlenmesi için büyük çabalar sarf edilmekte olup, başarı güvencesi de yoktur (Hasankeyf örneği gibi).

Demek ki baraj konumları seçilirken yapısal sorunların yanısıra kültürel veriler ile sosyal değerlerin korunması da optimize edilmiş olmalıydı.

2) Kuzey ve güney sahillerimizin doldurulması uygulamalarına son verilmesi ve ulaşım sorunlarının planlı ve doğal çevreye duyarlı bir yaklaşımla ele alınması gerekmektedir.

Ülkemizin kilometrelerce uzanan sahillerinde doğal sahil çizgisinin uzunluğu gün geçtikçe azalmaktadır. Bu ise üç yönden çok zararlıdır. Çünkü sahillerin doldurulması ne fonksiyonel ne de ekonomiktir. İlk fırtına ile dolgular yıkılmakta olup sadece otoyol için ikinci bir izin genişletilmesiyle sorun çözülememektedir. Ayrıca çevre ile uyumlu başka çözümler de vardır. Oysa ileriye yönelik bir ulaşım üst politikası var olmadığından hâlâ demiryolu ve denizyolu ulaşımı kullanım dışı bırakılmaktadır.

3) Tarım topraklan başka kullanımlara, örneğin yapılaşmaya açılmaktadır. Denilebilir ki şu anda ülkemizde tarım sektörü can çekişmektedir. Yerli ürünlerin yerini yabancılar almıştır. Bütün bu olumsuz verilerin nedeni de akıllı bir politikanın olmamasıdır.

4) Ormanların (ekonomik kalkınma söylemi ile) fabrika, (eğitimin kutsallığı söylemi ile) vakıf üniversitesi ve benzeri bahanelerle tüketilemez olmasının kesinleşmesini sağlayacak politikalar da yoktur. Bilindiği gibi Koç Üniversitesi’ne böyle bir İmtiyaz verilmesi ve onların da bunu kabullenmesi çok kötü bir örnek oluşturmaktadır.

5) Turizmin, doğal sit içinde yer almasının yarardan çok zarar sağladığı gözardı edilmemelidir.

İkinci derece doğal sit içerisinde yapılaşma yasak olmasına rağmen turizme izin verilebilmektedir. Ancak sonuç olarak hem kamunun malı olan sahil işgal edilmiş olmakta hem de sahilin ekolojik değerleri zarar görmektedir.

6) Tarımda, turizmde ve yapılaşma alanlarında enerji kullanımında ekolojik yaklaşımlar özendirilmelidir.

Genelde ülkemizde ekolojik yaklaşımlar yeterince vurgulanmış değildir. Şöyle ki, alternatif enerjinin kullanımı bir üst politika ile henüz yönlendirilmemektedir.

7) Koruma için (doğal ya da tarihi çevre için) gerçek akçalı kaynaklar yoktur.

Korumanın disiplinli bir gelişmeye döndürülmesi için finansman sorununun çözülmesi gerekir.

8) Çevreye zararlı olan nükleer enerji santrallerinin enerji sorununu çözmede bir öncelik olmaktan çıkarılması zorunludur (Akkuyu deneyimi önemli bir veridir).

9) Koruma mevzuatının imar, çevre ve turizm ile ilgili yönlerinin bütünleştirilmesi gerekecektir, böylece koruma çok başlılıktan kurtarılacaktır.

Yukarıdaki örnekler devlet düzeyindeki politikalar olmalı, bunların değişen iktidarlarca desteklenmemesi söz konusu olmamalıdır.

Üst Politikaların Uygulanabilirliğini Destekleyecek Alt Birimlerin İşlevselliğine İlişkin Görüşler

1) Yasa gücündeki Bakanlar Kurulu Kararnameleri’nin daha isabetli ve çevreye duyarlı olmasının sağlanması (Bu kararnameler bazen yasalara da ters düşebilmektedir).

2) Taşınmaz sahiplerinin rant baskısını gidermek İçin “imar hakkı transferi” ilkesinin geliştirilerek uygulanması.

3) Kentsel sitlerin yaşayan şehrin bir parçası olduğu gerçeğinin unutulmaması ve çevre standartlarının ve belediye hizmetlerinin gözardı edilmemesi.

4) Kurulların yeniden yapılandırılarak doğru ve gerçekçi kararlar üretmeye özendirilmesi ve kurum kararlarının yükseltilerek güçlendirilmesi.

5) Ören yerlerinin korunması, kazı ve yüzey araştırmalarının plan ve program çerçevesinde ele alınması ve buluntuların sistematik olarak yayınlanması.

6) Kentsel arkeolojinin kentsel gelişme ile optimize edilerek ve kentliler için sergilenerek kentsel kimliğin güçlendirilmesi.

7) Sivil toplum örgütlerinin tarihi ve doğal çevrenin korunmasında sadece yanlış müdahalelere tepki göstererek değil, onları sürekli izleyerek ve sorunların çözümlerine katkıda bulunarak destek vermesinin sağlanması.

8) Belediye başkanlarına koruma olgusunun sadece seçmenlerin oyunu kaybetme korusuyla değil, kent ve kentliler için kamu yararı sağlamakta bir fırsat olarak benimsetilmesi.

9) Kent yönetimi ve işletmeciliğinin kentlilerin de katılımını özendirecek bir anlayış içerisinde yürütülmesi.

10) Korumada merkez ve yerel yönetim ortaklığı, kamu ve özel işbirliği ve her aşamada kentli katılımının sağlanması.

11) Koruma alanlarında yaşayan kişilerin konuya çok yönlü sahip çıkarak hatta gönüllü denetçi rolünü üstlenmesi.

12) Koruma planlarının bugünkü halleriyle uygulamaya yönelik yöntem ve verileri içermemesi sorununun aşılması.

13) Koruma sürecinde olabilirlik sınırlarının doğru belirlenmesi.

14) Koruma sorunsalının zaman içerisinde gelişen ufkuna ayak uydurulması.

Sonuç

Doğal ve tarihi çevrenin korunmasında üzerinde durulması gereken konu, korumanın olabilirliğinin artırılması gereğidir. Bu olabilirlik korumanın hem ekonomik hem de siyasal olabilirliğinin ve yapılabilirliğinin bilinmesi olarak anlaşılmalıdır. Örnek olarak tarihi konut birimlerinin belirli oranda konut sunumuna katılması, hem konut eksiğini bir ölçüde hafifletecek hem de yaygın korumayı ekonomik kılacaktır. Olabilirlik ve yapılabilirlik, korumanın gerçekleşmesinin yerel dinamiklerle donatılmış olmasına bağlıdır. Yani verilen kararların arkasında geniş yelpazeli bir oydaşmanın varlığına gerek vardır. Başka bir deyişle bu eylemde sosyal kapital çok önemlidir.

Siyasal olabilirlik ve yapılabilirlik, sürdürülebilir bir koruma modelinin güvencesidir. Şöyle ki, kentlerimizin doğal ve tarihi çevre verilerine duyarlı kesimlerinde ekolojik sürecin olası zararlarını en aza indiren, buna karşın kişilerin ekonomik ve sosyal gelişme beklentilerini engellemeyen bir koruma planlaması söz konusudur.

Türkiye’nin doğal ve tarihi çevresini yitirmesi, yoksulluk kadar büyük bir problemdir. Buna karşın yaygın koruma ne bir kriz ne de bir trajedidir. Tersine ileriye yönelik bir meydan okuyuştur. 21. yüzyılda ülkemizin hak ettiği saygınlığı kazanmak ve onu sürdürebilmek için ne kaderci ne de çıkarcı yaklaşımlar çözüm olabilir. Burada söz konusu olan problem çözücü bir biçimde sorunları göğüslemektir. Bu amaca erişmek için de vakit kaybetmeden bir koruma kültürü ve bunu etkin kılacak bir koruma diplomasisi oluşturmak zorunlu görünmektedir.

(*) Prof. Dr., ODTÜ Şehir ve Bölge Planlama Bölümü

İzmir’de kamu yayıncılığı… (3)

Kent Stratejileri tarafından, posted in Ali Rıza Avcan, Genel, KARŞIYAKA, İZMİR

Ali Rıza Avcan

Başlangıçta iki bölüm olmasını düşündüğüm; ancak, gelen yeni bilgi ve yayınlar nedeniyle üç bölüme çıkarmak zorunda kaldığım “İzmir’de kamu yayıncılığı” başlıklı yazı dizisinin bugünkü üçüncü ve son bölümünde, İzmir‘deki bazı ilçe belediyelerinin yayıncılık faaliyetlerini ele alıp değerlendirmek istiyorum. Özellikle de kentin merkezinde yer alan Konak ve Karşıyaka belediyelerinin bugüne kadar yayıncılık adına neler yaptığını ya da yapamadığını ortaya koymak suretiyle…

Konak Belediyesi…

Bildiğimiz gibi Konak Belediyesi uzun bir süredir KNK isimli bir tarih ve edebiyat dergisi çıkarıyor. Bugüne kadar 52 sayı çıkan ve sorumlu yazı işleri müdürlüğü görevini 35. sayıya kadar Işık Teoman‘ın, 36. sayıdan sonra Ozan Yayman‘ın üstlendiği bu derginin editörlüğünü ise, İpek Yaşar ve Teodora Hacudi birlikte yapıyorlar. Bu derginin ilk 30 sayısı hakkındaki düşüncelerimi, 18 Şubat 2017 tarihli “KNK Kent Konak Dergisi” başlıklı yazımda; ayrıca, Yunan yazar Georges Poulimenos‘un 2022 Nisan ayında Yakın Yayınevi tarafından yayınlanan “Smyrna Seyahat Rehberi 1922” isimli kitabının sosyal medyada yoğun bir şekilde eleştirilmesi üzerine kitabın yazarıyla aralarında KNK dergisinin editörlerinden birinin de bulunduğu iki çevirmenden ve kitaba katkıda bulunduğu söylenen emekli bir akademisyenden oluşan dört kişilik bir grubun, Konak Belediyesi‘ne ait bu kurumsal dergiyi kullanarak eleştirilere cevap vermeye kalkması üzerine, 13 Haziran 2022 tarihli ve “İşgal ve savaşlar şehrin, uygarlığın ve insanlığın düşmanıdır…” başlıklı yazımla yanıt vermiş, bu dört kişiye ait şahsi cevabın Konak Belediyesi‘ne ait resmi ve kurumsal bir dergide yayınlanmasını doğru bulmadığımı ifade etmeye çalışmıştım. (1), (2)

18 Şubat 2017 tarihli “KNK Kent Konak Dergisi” başlıklı yazımda da belirttiğim gibi, bir belediyenin KNK gibi bir tarih ve edebiyat dergisi yayınlamaktan çok, görevli, sorumlu ve yetkili olduğu mahalle, cadde ve sokaklarda yaşayan halkın sorun, talep, beklenti, şikayet ve önerilerini kapsayan; bu anlamda, halkın sesi olup belediye yönetimi ile hizmet birimlerine yardımcı olacak, onların önünü açacak yayınlar yapması gerekir diye düşünüyorum. Yoksa örneğini, hem Konak Belediyesi‘nde hem de diğer belediyelerde çokça gördüğümüz gibi belediye başkanının, başkanı destekleyen milletvekili ve siyasetçilerin tanıtımının yapıldığı, sayfaların belediye başkanının fotoğraflarla doldurulduğu, yapılan belediye hizmetlerinin övülerek anlatıldığı gazete ve dergilere bu anlamda bir kent yayını dememiz mümkün değildir.

O nedenle, Konak Belediyesi‘ne önerimiz belediye yönetiminin uygun gördüğü isimlerin kaleme aldığı yazılarla dolu bir tarih ve edebiyat dergisi yayınlamak yerine, halkın sorun, ihtiyaç, beklenti, talep, şikayet ve önerilerine yer verilen; böylelikle belediye ile halk arasındaki karşılıklı iletişimin gelişmesini sağlayan bir yayın politikasını benimseyip uygulaması doğrultusunda olacaktır…

Karşıyaka Belediyesi…

Gelelim Karşıyaka Belediyesi‘ne… Karşıyaka Belediyesi, yeni belediye başkanı Cemil Tugay‘ın döneminde 23 Haziran 2020 tarihinden itibaren “haftalık süreli yerel gazete” olarak tanımladığı Gazete Karşıyaka isimli bir gazete çıkarmaya başladı ve bu gazetenin 117. son sayısı, 12 Eylül 2022 tarihinde yayınlandı. Gazetenin genel yayın yönetmenliğini Haluk Işık, sorumlu yazı işleri müdürlüğünü ise aynı zamanda belediye başkanı Cemil Tugay‘ın basın danışmanlığını yürüten İlker Çoban yapıyor. Gazetenin yazarlarını ise çoğu kez belediye yönetimine yakın ya da CHP‘li diye bilinen isimler oluşturuyor.

Şimdi bu yayın hakkında ne düşündüğümü bana sorarsanız, yerel basının büyük zorluklar yaşadığı günümüz koşullarında, İzmir‘deki bir belediyenin çıkıp yerel bir gazete çıkararak diğer yerel gazetelere rakip olmasını doğru bulmadığımı; hatta, bir dönem bu gazetenin Karşıyaka Çarşısı‘ndaki işyerlerinden reklam topladığı haberlerinin ortalarda dolaştığı bir ortamda, büyük borçları nedeniyle personel ücretlerini bile ödemekte zorlanıp çocuk parklarını bile ipotek ettiren bir belediyenin gazete çıkarmasının doğru olmadığını söylemek isterim.

Karşıyaka Belediyesi‘nin yayıncılığı konusunda beni hayrete düşüren ve dizi yazımızın bir bölüm daha uzamasına neden olan konu ise, geçtiğimiz günlerde bir tesadüf nedeniyle edindiğim iki ayrı belediye yayınından kaynaklanıyor.

Beni hayretlere düşüren bu yayınların her ikisi de Karşıyaka Belediyesi‘nde çalıştığını ve çok mütevazi bir kişiliğe sahip olduğunu öğrendiğim fotoğrafçı Can Yücel‘in fotoğraflarını bir araya getiriyor. Karşıyaka‘nın değişik yerlerinden çekilmiş fotoğraflardan oluşan 172 sayfalık ilk kitap “Karşıyaka 2021” ismini, büyük boy karton kapaklı şık tasarım ve cilde sahip olup Karşıyaka‘daki heykel fotoğraflarından oluşan kitap ise “Karşıyaka Heykelleri” adını taşıyor.

Oldukça masraflı olduğu anlaşılan bu kitaplardan ilki, 2021 yılının Aralık ayında, “Karşıyaka Heykelleri” isimli kitap ise 2021 yılının Mart ayında basılmış. Karşıyaka Belediyesi‘nin kültür hizmeti olarak basılıp parayla satılmayan her iki kitabın kaç adet basıldığı ve kimlere verildiği ise, -ne yazık ki- bilinmiyor.

Ancak her iki kitapta da, kitabın yazarı ya da sahibi Can Yücel‘le, “Karşıyaka Heykelleri” isimli kitapta “Kentler ve Heykeller” başlıklı dört sayfalık sunum yazısının sahibi Kamil Fırat‘ın kim olduklarına, hangi özellikleri nedeniyle bu kitapları hazırladıklarına ya da yazılarının bu kitapta yer aldığına dair tek bir bilgi yok. İşte o nedenle, hemen bir Google taraması yapıp Can Yücel‘in Karşıyaka Belediyesi‘nde çalışan bir fotoğrafçı olduğunu, Kamil Fırat‘ın da Mimar Sinan Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi ile Marmara Üniversitesi‘nde fotoğraf konusunda eğitimler veren bir akademisyen olduğunu ve fotoğrafçı Can Yücel‘in hocası olduğunu öğreniyoruz.

Buraya kadar her şey normal… Normal olmayan şeyler ise her iki kitabın ilk yapraklarının arkasında saklı…

Zira “Karşıyaka 2021” isimli kitabın ilk yaprağının arkasında Karşıyaka Belediye Başkanı Cemil Tugay‘ın kitabın “danışmanı” olduğu, “Karşıyaka Heykelleri” isimli kitabın ilk yaprağının arkasında da Karşıyaka Belediye Başkanı Cemil Tugay‘ın “katkıda bulunanlar” bölümünün ilk sırasında “Dr. Cemil Tugay” adıyla yer aldığını görüyorsunuz. Yani kitapların hazırlanıp basılması ve dağıtılması konusunda son karar verici olan belediye başkanının bir “danışman” ya da “katkıda bulunan” olarak takdim edildiğini görüyorsunuz.

Bildiğim kadarıyla Dr. Cemil Tugay bir hekim ve uzmanlık alanı da estetik; tıp dilindeki adıyla söyleyecek olursak, “Plastik, Rekonstrüktif ve Estetik Cerrahi Uzmanı“. Yine bildiğimiz kadarıyla ve Karşıyaka Belediyesi‘nin resmi İnternet sayfasındaki özgeçmişine göre kendisi fotoğraf ya da heykel konusunda bir uzmanlık bilgisine sahip değil. Ama gelin görün ki, bir önceki belediye başkanı Hüseyin Mutlu Akpınar‘ın “ben yüksek lisans tezi yazdım” diyerek tezsiz yüksek lisans programında yaptığı bir ödevi yüksek lisans teziymiş gibi takdim etmeye kalktığında, Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı‘ndan aldığımız resmi yazı ile bunun bir tez değil, bir dönem ödevi olduğunu nasıl belgeleyip ortaya koymuşsak; şimdi de, bir belediye başkanının belediyece yayınlanan iki yayından birine “katkıda bulunduğu“, diğerine de “danışmanlık” yaptığı iddiasıyla karşı karşıya kalıyoruz.

Şimdi bu durumda; yani karşımızdaki belediye başkanı heykeltraş olmadığı, bugüne kadar heykel sanatı ile ilgilenip uzmanlaşmadığı, bir fotoğraf sanatçısı olarak tanınıp bilinmediği halde kendisini kitapların ilk sayfasına “danışman” ya da “katkıda bulunan” sıfatlarını yazdırarak bizleri yanıltmaya kalktığında, o belediyenin diğer yayınlarındaki bilgilerin doğruluğundan da şüphe etmemiz gerekir diye düşünüyorum…

“Karşıyaka Heykelleri” isimli kitap, bunca eksiklik ve yanlışlığı barındırmasına karşın, en güzel ve doğru olan bir yanı da, kitabın 318. sayfasında, 2018 yılında yıprandığı gerekçe gösterilerek yıktırılıp yerine daha büyüğü yapılan “Atatürk, Annesi ve Kadın Hakları Anıtı“nın 1971 yılında halkın katılımı ile yapılan ilk özgün örneğinin telif hakkı sahibi olarak, -bir önceki belediye yönetiminin yaptığının aksine- heykeltraş Tamer Başoğlu dışında, o anıtın mimari tasarımını yapan mimar Erkal Güngören‘den de söz etmiş olmasıdır. İşte o nedenle, Karşıyaka Belediyesi‘ni ve fotoğrafçı Can Yücel‘i Karşıyaka‘daki heykellerin fotoğraflarını çekerek bir tür envanter hazırlayıp bu gerçeği gündeme getirdikleri için teşekkür edip kutlamak isterim.

Şimdi bu aşamada, birbirini izleyen üç ayrı yazıda yaptığım bunca tespit, araştırma, istatistik, analiz, yorum ve değerlendirmeleri bir araya getirip bir sonuca ulaşmaya ve uygulanabilir ve sürdürülebilir öneriler geliştirmeye kalktığım takdirde;

1. Kurumsal Yayıncılık: Merkezi ya da yerel yönetimler düzeyindeki tüm yayın faaliyetlerinin, yayını yapacak kurumun özellikleri dikkate alınarak yayın politikasıyla önceliklerinin, stratejilerinin, amaç ve hedeflerinin, bunlara ilişkin plan ve programların, ilke ve değerlerle performans kriterlerinin önceden belirlenmesi suretiyle kurumsallaşması için çaba gösterilmesi,

2. Liyakat İlkesi: Tüm kurumsal yayıncılık faaliyetlerini yürütecek insan kaynağının, “adama iş bulmak yerine işe adam bulmak” anlayışıyla; önceden belirlenen politika, strateji, hedef, amaç, plan, program, ilke, değer ve performans kriterleri ışığında bilgi, birikim, deneyim, beceri ve yetenek; yani liyakat ilkesine uygun olarak gerçekleştirilmesi; böylelikle, elinde çanta belediye belediye gezip eş, dost, akraba, hatır gönül ilişkisi, siyasi ilişki, etnik kimlik ve şirinlik gibi gerekçelerle kitaplarını yazdırmaya kalkan, bunun için eski öğrencilerinden yararlanan ya da öğrencilerini yönetici yaptırmaya kalkan, bu uğursa menfaat şebekeleri kuran “tacir” akademisyenlerden, uzmanlardan, araştırma yapmayı bilmeyen araştırmacılardan, gazeteci kimliği taşımayıp tehditle iş yapan haber tacirlerinden, belediye ve şirket yöneticilerinden uzak durulması,

3. Hukuka Uygunluk ve Kamu Yararı: Hukuki zemine oturtulan tüm kurumsal yayıncılık faaliyetlerinde ‘kamu yararı‘ ilkesine öncelik verilmesi,

4. Demokratik yapılanma: Yayınlanacak eserlerin seçiminde kayırmacılıktan uzak demokratik bir yapılanmanın oluşturulması,

5. Açıklık: Yapılan kurumsal yayıncılık faaliyetleri konusunda, halkın anlaşılır bir dille bilgilendirilmesi,

6. Kolaylık ve basitlik: Yayıncılık faaliyeti sonucunda ortaya çıkan tüm kitap, dergi, broşür ve benzerlerinin halka ücretsiz ya da düşük bir bedelle ve kolay ulaşılabilir yöntemlerle sunulması,

7. İzleme, Ölçme ve Değerlendirme: Tüm kurumsal yayınların ne ölçüde okunduğunu ve yararlanıldığını gösterecek şekilde izlenip ölçülmesi ve yapılan yayıncılık faaliyetin fayda-maliyet boyutunda değerlendirilmesi,

uygun ve doğru olacaktır diyebiliriz.

………………………………………………………………………………………………………….

(1) https://kentstratejileri.com/2017/02/18/knk-kent-konak-dergisi/

(2) https://kentstratejileri.com/2022/06/13/isgal-ve-savaslar-sehrin-uygarligin-ve-insanligin-dusmanidir/

İzmir’de kamu yayıncılığı… (2)

Kent Stratejileri tarafından, posted in Ali Rıza Avcan, Genel, İZMİR

Ali Rıza Avcan

Geçtiğimiz günlerde başlattığım İzmir‘deki kamu yayıncılığı ile ilgili yazı dizisinin bugünkü son bölümünde belediyelerin; özellikle de İzmir Büyükşehir Belediyesi ile belediye şirketi İzelman A.Ş‘nin; ayrıca, büyükşehir ilçe belediyesi olarak Konak ve Karşıyaka belediyelerinin yayın politikalarıyla uygulamalarını ele alıp değerlendirmeye çalışacağım.

Bu konudaki önceliği, İzmir Büyükşehir Belediyesi‘ne vermemin en önemli nedeni, yıllardır belediye yayınlarını temin etme konusunda yaşadığım sıkıntılardır. Özellikle de stratejik plan, performans programı, bütçe ve faaliyet raporu gibi mali belgeleri kapı kapı dolaşarak ve görevlilere defalarca rica ederek temin ettiğimi, o nedenle istediğim halde ulaşamadığım birçok yayının mevcut olduğunu hatırladığımda… Hele ki, ulaşamadığım bu belgelerin belediyenin web sayfasına yüklenmiş PDF formatındaki kopyalarını okumak için basmaya kalktığımda, dosyaya konulan engellemeler nedeniyle kağıda basamadığımda…

Evet, İzmir Büyükşehir Belediyesi yayınlarını ücretli ya da ücretsiz temin etmekte zorluk çektiğim doğrudur… Çünkü öncelikle bu yayınlar her biri farklı yerde olan birden fazla hizmet birimi tarafından bastırılıp dağıtılıyor. Yayın yapan birimler arasında bir ilişki ya da koordinasyon -ne yazık ki- yok. Stratejik plan, performans programları, bütçe ve faaliyet raporlarını Strateji Geliştirme ve Mali Hizmetler dairesi başkanlıkları, ulaşımla ilgili yayınları Ulaşım Dairesi Başkanlığı, İzmir’in tarihi, ekonomisi, doğası ve kültürel değerleri ile ilgili yayınları APİKAM ve İzmir Akdeniz Akademisi şube müdürlükleri yapıyor. Bu birimlere zaman zaman Kültür ve Sanat Dairesi Başkanlığı da katılıyor. Bütün bunlara bir de İZELMAN şirketini eklediğinizde, İzmir Büyükşehir Belediyesi‘nce yürütülmekte olan yayıncılığın ne ölçüde çok başlı ve birbirinden kopuk olduğunu daha iyi görüyorsunuz.

Bu kadar farklı yayın yapan hizmet birimi ile iletişime geçip yayınlarını temin etmeye kalktığınızda ise, belediyenin temel belgeleri diyebileceğimiz stratejik plan, performans programı, bütçe ve faaliyet raporları için “ulaşılmaz“, APİKAM‘la ilgili yayınlar için “bürokratik“, İzmir Akdeniz Akademisi ile ilgili yayınlar için “maliyeti yüksek“, İZELMAN yayınları için de “dağınık“, “ilgisiz” ve “kuralsız” sözcüklerinin ne anlama geldiğini daha iyi anlıyorsunuz.

Ahmet Piriştina Kent Arşivi ve Müzesi (APİKAM)

Evet, bundan 5-6 sene önce TÜYAP İzmir Kitap Fuarı öncesinde fiyatları güncellenecek APİKAM kitapları için İzmir Valiliği‘nden beklenen tarife onayının son gün geldiğini, bu nedenle APİKAM kitaplarının en son anda fuarda sergilenip satılabildiğini hatırlıyorum. Çünkü APİKAM yayınları bir bedel karşılığında satıldığı için, buna ilişkin tarifenin önce İzmir Büyükşehir Belediyesi‘nin, sonra da İzmir Valiliği‘nin onayından geçmesi gerekiyor. Ayrıca APİKAM‘dan satın alacağınız kitaplar için kredi kartı kullanmanız mümkün olmakla birlikte, son zamanlarda artan kitap fiyatlarını da dikkate aldığımızda, bizleri rahatlatacak olan kartla taksitli satış sisteminin uygulanması henüz sağlanmış değil. İzmir Akdeniz Akademisi‘nin kitapları ve her geçen gün sayıları artan ya da azalan dergileri ücretsiz olduğu için onların dağıtımında şimdilik bir sorun yok. Ancak onları temin etmek için de ya İzmir Akdeniz Akademisi‘ni ziyaret etmeniz ya da İzmir Akdeniz Akademisi‘nin düzenlediği veya katıldığı bir etkinliğe gitmeniz gerekiyor.

APİKAM‘ın bugüne kadar yayınladığı toplam 135 adet kitap ve ansiklopedi, piyasa fiyatlarına göre oldukça makul ve mütevazi olmakla birlikte, ilk yıllarda yayınlanan kitapların baskıları tükendiği için ya yeni baskılarını beklememiz ya da sahaflardan arayıp bulmamız gerekiyor.

APİKAM ayrıca kendisine ait http://www.apikam.org isimli İnternet sitesindeki ‘süreli yayın grubu‘, ‘yazılı belge grubu‘, ‘görsel belge grubu’, ‘defter grubu’, ‘nadir eserler grubu’, ‘kitap grubu’, ‘İBB kent kitaplığı’, ‘açık arşiv’, ‘gazete’, ‘dergi’, ‘meclis tutanakları’, ‘albüm’ ve ‘şer’iye sicilleri’ bölümleri ile arşiv ve kütüphane hizmetleri vermekte, Facebook‘ta 1.200 kez beğenilip 1.300 takipçiye sahip olan kurumsal resmi sayfası, 493 takipçiye sahip ve 138 gönderi yapılmış Instagram sayfası, 16 Temmuz 2019 tarihinde oluşturulan ve 260 aboneye sahip olup 12.357 kez izlenmiş olan 73 videoyu barındıran Youtube sayfası ve 2021 Ağustosu’nda oluşturulup bugüne kadar 368 takipçiye sahip olan ve 206 adet tweet atılan Twitter hesabı ile hizmet vermektedir.

Özerklikten bağımlılığa; belki de yok olmaya giden bir birim: İzmir Akdeniz Akademisi…

İzmir Akdeniz Akademisi yayınları ise, APİKAM‘a göre çoğunlukla telif, tercüme, tasarım ve baskı açısından bütçe kaygısı taşımayan şık, gösterişli ve maliyeti yüksek yayınlardan oluşuyor.

Örneğin, 15-18 Eylül 2022 tarihleri arasında yapılan Karaburun Bilim Günleri‘nde temin ettiğim 2022 basımı ücretsiz “Selanik-İzmir 1880-1912 Bölgesel Merkezler Küresel Liman Kentleri” isimli Türkçe-İngilizce-Yunanca dillerinde hazırlanmış kitabı incelediğiniz takdirde, baskı açısından oldukça özenilmiş, bu nedenle yüksek maliyetli bir yayın olduğunu anlıyorsunuz. Alışılmışın dışındaki 23X28,5 cm boyutlarındaki 223 sayfadan oluşan kitap, 2 Kasım 2019 tarihinde İzmir Büyükşehir Belediyesi İzmir Akdeniz Akademisi ile Yunan Ulusal Bankası Kültür Vakfı (National Bank of Greece Cultural Foundation) işbirliğiyle Tarihi Havagazı Fabrikası Sanat Merkezi‘nde yapılan “Selanik-İzmir, Akdeniz Kent Portreleri Paneli“ne sunulan 4 bildiriyi ve aynı mekânda 04 Ekim-30 Kasım 2019 tarihleri arasında yapılan, “Ah Kardeşim Selanik-İzmir Sergisi“nde yer alan harita, fotoğraf ve metinleri kapsıyor. Etkinliğin yapıldığı tarihten üç yıl sonra 1.000 adet basılan bu kitap, -ne yazık ki- Selanik kentinin sadece 1880-1912 dönemini ele alıp, binlerce Müslüman ve Yahudinin bu kentten göçmesine neden olan 1917 Selanik Yangını‘nı ve sonrasını ele almıyor. Oysa, bu iki kentin ve belediyelerinin kardeşliği temasıyla düzenlenen bu panel, sergi ve yayının, her iki kentin 1912 sonrasındaki gelişimini de ele alıp kardeşlik ve işbirliği çağrısını günümüzün somut koşullarına kadar taşıması gerekirdi diye düşünüyorum.

İzmir Akdeniz Akademisi‘nin, düzenlediği etkinlikler ya da ele aldığı ‘tarih‘, ‘tasarım‘, ‘kültür-sanat‘, ‘ekoloji‘ ve ‘komünite‘ temaları itibariyle kurulduğu 12 Mart 2012 tarihinden bu yana yayınlanmış birçok yayını bulunmakta. Akademi’nin kendini belediye örgütünden bağımsız olarak tasavvur ettiği Prof. Dr. İlhan Tekeli zamanında değişik konularda 38 adet kitabın yanısıra yayınına halen devam edilen “Yeniden Akdeniz” dergisini kendi adıyla 10 kez, “Yeniden Akdeniz Ekoloji” adıyla 2 kez, “Yeniden Akdeniz Komünite” adıyla 2 kez ve “Yeniden Akdeniz Ekoloji” adıyla 1 kez yayınladığı görülmektedir. Kurucu yayın kurulunun Oruç Aruoba, Şebnem Gökçen, Sezai Göksu, Melek Göregenli, Aylin Güney, Güven İncirlioğlu, Uygur Kocabaşoğlu ve Zafer Yörük‘ten, arada yapılan değişikliklerle bugünkü durumuna gelen mevcut yayın kurulunun da Uygun Aksoy, Borga Kantürk, İrfan Kökdaş, Derya Nizam, İlkay Südaş, Burcu Şentürk ve Ahmet Uhri‘den oluştuğu ve editörlüklerini şu an itibariyle Aydın Arı ile Özay Göztepe‘nin yaptığı Meltem dergisinin ise kurulduğu 2016 Aralık ayından bu yana 1 kitap ve 10 dergi olarak yayınlandığı anlaşılmaktadır. İzmir Akdeniz Akademisi‘nin diğer yayınlarından biri olan Platform dergisinin ise 2017 Aralık ayından bu yana 14 sayı, Yıllık adı verilen yayının ise 2015-2020 döneminde 6 kez yayınlandığı görülmektedir.

İzmir Akdeniz Akademisi ayrıca http://www.izmeda.org isimli İnternet sayfası, 17 Eylül 2014 tarihinde oluşturulmuş 653 üyeli Youtube sayfasındaki 34.565 adet görüntülenmiş toplam 148 adet videosu, 2.289 takipçisi ve 292 gönderisi olan Instagram, 603 takipçisi ve Mayıs 2013’den bu yana atılmış 1.116 adet tivite sahip Twitter hesabı ile de yayın yapmaktadır.

Her biri ücretsiz olan bu yayınların kaç kişiye ulaştığı, okunup okunmadığı ise ayrı bir sorunun konusu… Çünkü bu yayınların kimler tarafından alınıp okunduğu bilinmiyor; yani, meçhul bir konu. Anlaşılan o ki, bu yayınları hazırlayanların okunup okunmamak gibi bir kaygıları ve gayretleri yok. Bu nedenle de -belediye içinden aldığımız bilgilere göre- genellikle 1.000 ila 1.500 adet arasında bastırılmasına karşın dağıtılamadığı için depoları dolduran bu kitap, dergi ve yıllıkların devamına yüksek bütçeler gerektirmesi nedeniyle ara verilmiş durumda. Ama şimdiye kadar çıkarılanlara bakıldığında, telif hakkı sahiplerine, çevirmenlere, kitabı basanlara, bu yayınların yapılmasına karar veren seçici kurul üyeleriyle yöneticilere her anlamda oldukça yararlı olduğunu söylemek mümkün…

Gelelim son yıllarda, özellikle de 2020 yılının son ayları ile birlikte ortaya çıkan yeni bir yayın odağına… İzmir Büyükşehir Belediyesi‘nin % 63,32 oranıyla, İZULAŞ‘ın % 18,13, İZBETON‘un % 15,03, İZENERJİ‘nin % 3,52 oranıyla ortak olduğu İZELMAN şirketine ve bu şirketin çatısı altında şimdilik sessiz sedasız yapılan yayıncılık faaliyetlerine…

Ama ondan önce İZELMAN hakkındaki bilgilerimizi hatırlayıp doğrulayalım derim…

Bir İZELMAN hikâyesi…

Bugünkü adı, İzelman Genel Hizmet Otopark, Özel Eğitim, İtfaiye ve Sağlık Hizmetleri Ticaret A. Ş. olan ve 2 Aralık 1992 tarih, 3169 sayılı Türkiye Ticaret Sicili Gazetesi (TTSG)’nde yayınlanan ana sözleşmesi ile İzelman Genel Hizmet ve Temizlik İşleri Ticaret Ltd. Şti. adıyla kurulan ve aradan 13 yıl geçtikten sonra 8 Nisan 2005 tarih, 6278 sayılı TTSG’nde yayınlanan ilamla anonim şirkete dönüştürülüp 29 yıl 9 ay 24 gündür faaliyette olan eski bir belediye şirketidir.

Bugünkü sermayesi, son yıllarda yaptığı büyük zararlar nedeniyle devamlı azaltılıp çoğaltılması nedeniyle 661.000.000.-TL’yı bulmuş durumdadır.

Şirketin TTSG’nde yayınlanmış toplam 116 ayrı ilamını ayrıntılı bir şekilde incelediğimizde, şirkette bugüne kadar yönetim kurulu başkanı, üyesi, denetim kurulu üyesi, genel müdür, genel müdür yardımcısı, ticaret ve personel müdürü olarak toplam 129 kişinin görev yaptığını görürüz. Nurşen Alganatay, Nüzhet Tuncer ve Öcal Bengisu‘nun ilk müdürler olarak görev yaptıkları şirketin amaç ve konusu, daha doğrusu faaliyet alanı başlangıçta “genel hizmet ve temizlik hizmeti” olarak belirlenmiş olmakla birlikte; ilerleyen yıllarda, otopark, özel eğitim, itfaiye, sağlık, reklam ve yayıncılık gibi çok değişik konuları kapsamıştır.

İZELMAN Yönetim kurulu üyeleri ve üst yöneticileri, 2.12.1992-26.09.2022

İZELMAN‘ın bugünkü 11 kişiden oluşan yönetim kurulu üyeleri ise yönetim kurulu başkanı olarak ESHOT Genel Müdürü Erhan Bey, yönetim kurulu başkan vekili olarak İzmir Büyükşehir Belediyesi genel sekreter yardımcısı jeoloji mühendisi Ertuğrul Tugay, yönetim kurulu üyeleri olarak Bornova Belediyesi eski başkanı ve İBB eski başkan vekili hekim Süleyman Sırrı Aydoğan, İBB Destek Hizmetleri Dairesi başkanı Hakan Öztürk, sinema yazarı Halil Vecdi Sayar, İBB Şehir Tiyatroları Genel Yönetmeni Yücel Erten, CHP Eskipazar belediye başkan ve milletvekili adayı emekli eğitimci Aytekin Sözen, İBB Basın Danışmanı gazeteci İlyas Özgüven, CHP eski milletvekili Eren Erdem, İBB Şehir Tiyatroları Danışma Kurulu üyesi, Cumhuriyet gazetesi yazarı, şair ve Sivas Madımak Oteli Yangını‘nda katledilen Behçet Aysan‘ın kızı Eren Aysal Yığcı, eski kütür bakanı, Çiğli ve İzmir Büyükşehir belediyeleri meclis üyesi Burhan Suat Çağlayan‘dan oluşuyor. Şirketin genel müdürlüğünü ise 2019 seçimlerinde CHP Tire belediye başkan adayı olan inşaat mühendisi Burak Alp Ersen, genel müdür yardımcılığını ise İlknur Tanrıverdi ve Öztürk Kurt yapıyor.

Görüldüğü gibi İZELMAN‘ın yönetim kurulu üyeleriyle üst düzey yöneticilerini, şirketin faaliyet alanları konusunda bilgi, birikim ve deneyimi olmayan eski bakan ve milletvekilleri, CHP’li siyasetçiler, milletvekili ve belediye başkan adayları, sinema ve tiyatro camiasından gelip -muhtemelen- toplantılara bile katılmayan kişiler oluşturuyor. Tabii ki 2019 koşullarında 5.000 lira olduğunu bildiğimiz aylık huzur hakkının, 2020, 2021 ve 2022 yıllarında hangi düzeye çıkarıldığını bilmediğimiz günümüz koşullarında….

CHP, CHP’li belediyeler ve belediye şirketleri eliyle yaygın ve yoğun özelleştirmeler

Cumhuriyet Halk Partisi ve onun yönetimindeki belediyeler, 1980’li yıllarda Turgut Özal‘ın başlattığı özelleştirme uygulamalarına başlangıçta ideolojik nedenlerle karşı çıkmış olsalar da, ilerleyen zaman içinde özelleştirmenin nimetlerinden fazlasıyla yararlanmaya başladıkları için özelleştirme konusunda ANAP‘a, Doğruyol Partisi‘ne ya da AKP‘ye fırsat vermeyecek derecede özelleştirmeler yaparak, ellerinde bulunan belediyeler eliyle kamu hizmeti olsun ya da olmasın her alanda belediye şirketleri kurarak adeta belediye şirketlerinden oluşan holdingleri yaratıcısı olmuştur. İşte tam da bu nedenle, İzmir Büyükşehir Belediyesi nüfus ölçeğinde İstanbul (29 şirket) ve Ankara (16 şirket) büyükşehir belediyelerinden daha fazla şirkete sahip bulunmakta, bu skorla şampiyonluğu elinde tutmaktadır. Nitekim bugünkü koşullarda sermayesinin % 51’ine sahip olduğu şirketlerin yanında, ortak olduğu şirketlerle birlikte belediyenin görev, yetki ve sorumluluk alanına girsin ya da girmesin, diğer bir anlatımla tarımdan inşaata, özel eğitimden denizciliğe, ulaşımdan sağlığa uzanan geniş bir yelpazede yer alan 23 şirketlik portföyü ile adeta bir İzmir Holdingi oluşturmuştur.

Ancak yönetimi ehil ellerde olmayan ve çoğunlukla siyasi kaygılarla şekillendirilen bu şirketlerin çoğu devamlı büyük miktarlarda zarar etmekte, o nedenle de devamlı belediye bütçesinden desteklenmektedir.

Yeniden İZELMAN’a dönecek olursak…

İzmir Büyükşehir Belediyesi‘nin İZELMAN şirketinin, 2005 yılından bu yana şirket ana sözleşmesinin 3. maddesinin 5. fıkrasında yapılan sürekli değişikliklerin bir sonucu olarak daha önceki yıllarda da yayıncılık yaptığı bilinmekle birlikte, kreşlerdeki çocuklar için başlatılan çocuk kitapları yayıncılığının yanında son yıllarda başlatılan yetişkinlere yönelik yayıncılığın başlangıcı 2020 yılıdır. Nitekim bu kapsamda görüp satın aldığım ilk yayın, “İzmir Fecayii” isimli Türkçe-Osmanlıca kitaptır ve İzmir Büyükşehir Belediyesi İZELMAN A.Ş. ve Ahmet Piriştina Kent Arşivi ve Müzeler Şube Müdürlüğü ortaklığında Kasım 2020 tarihinde basılmıştır. Kitabın iç kapağında verilen bilgilere göre kitabın seçimi, tasarım ve uygulaması APİKAM, baskısı da İZELMAN tarafından Enver Yolver‘in şirketi Mono Kağıt Matbaa İnşaat Sanayi Ticaret Limited Şirketi‘ne yaptırıldığı anlaşılmaktadır. Nitekim Kent ve Yaşam portalindeki 12 Ekim 2021 tarihli “İzmir’deki yayınevleri arasına İzelman da katıldı” haberi bu durumu doğrulamaktadır. (1)

2021 yılının Eylül ayında APİKAM‘la ilişkilendirilmeden doğrudan doğruya sadece İZELMAN tarafından yayınlandığı anlaşılan 1.000 adetlik “Me, The Olive Tree” isimli İngilizce kitap tasarımının ise Gazete Yenigün‘ün sahibi Mesut Şimşek‘in tek ortaklı şirketi Ala Marka İletişim Hizmetleri San. Tic. Ltd. Şti. tarafından yapıldığı ve basım işinin Levent Demyen‘e ait Berke Ofset isimli şahıs işletmesine yaptırıldığı, İZELMAN‘ın en son yayınladığı Prof. Dr. Engin Berber‘e ait “Yunan Basınında İzmir’in İşgali ve Bozgun” isimli tarih kitabının ise yine aynı şekilde, İzmir Büyükşehir Belediyesi Ahmet Piriştina Kent Kitaplığı (ki bu kurumun tam adı, burada yazıldığı gibi değil; İzmir Büyük Şehir Belediyesi Ahmet Piriştina Kent Arşivi ve Müzesi şeklindedir) ve İZELMAN A.Ş. tarafından yayına hazırlandığı, kitap ve kapak tasarımının, İZELMAN genel Müdürü Burak Alp Ersen‘le iyi ilişkileri olduğu bilinen Gazete Yenigün‘ün sahibi Mesut Şimşek‘in şirketi Ala Marka İletişim Hizmetleri San. Tic. Ltd. Şti.‘ne yaptırıldığı, baskının ise Niyazi Akıncı’ya ait İmaj Basım Yayın Reklam ve Ticaret Ltd. Şti.‘ne yaptırıldığı görülmektedir.

İZELMAN‘a ait İnternet sayfasının “kitaplar” bölümüne baktığımızda, söz konusu şirketin bugüne kadar 13 adet çocuk kitabı, yetişkinler için de 9 kitap bastığını, bu 9 kitaptan 2’sinin (Umutlar Yarına Kaldı, Aristonikos ve Me, Olive Tree) Çiğli ve İzmir Büyükşehir belediyeleri meclis üyesi, eski Kültür Bakanı, eski İzmir milletvekili ve İZELMAN yönetim kurulu üyesi Dr. Suat Çağlayan‘a ait olduğunu, “İzmir Fecayii” isimli kitabın Türkçe-Osmanlıca, gazeteci Hakan Aksay ile gazeteci Olga Haldız‘a ait “Kar ve Güneşin Dostluk Öyküsü“nün Türkçe ve Rusça , Suat Çağlayan‘a ait “Me, Olive Tree” isimli kitabın İngilizce dillerinde basıldığını, geriye kalan tüm kitapların Türkçe olduğunu görüyoruz. (2)

Yazar ve kitap dostu olan arkadaşlarımızdan alıp doğruladığım bilgilere göre de, bu yayınların ve bunları izleyecek diğer yayınların 2005-2013 döneminde Yapı Kredi Yayınları‘nın genel yayın yönetmeni ve 1993-2005 döneminde Oğlak Yayınları‘nın sahibi olarak yayıncılık yapan İzmir Atatürk Lisesi mezunu Muğlalı Raşit Çavaş‘ın başkanlığında oluşturulan danışma kurulundaki akademisyenler, tarihçi Dr. Erkan Serçe ve Prof. Dr. Melek Göregenli ile edebiyat araştırmacısı A. Ömer Türkeş, yazar Bekir Yurdakul ve sinemacı Nesim Bencoya tarafından belirlendiğini öğrendim.

Bu çerçevede, 2021 yılında önce İzmir Ekonomi Üniversitesi Yayınevi‘nin genel yayın yönetmeliğini üstlenip daha sonra ayrılan ve akabinde de İzmir Büyükşehir Belediyesi tarafından belediye ile ilgili yayınları yönetecek bir yayınevini kurması amacıyla davet edildiğini öğrendiğim yayıncı ve reklamcı Raşit Çavaş‘ı şahsen tanımam. Ama kendisini tanıyan dost ve arkadaşlarım onun iyi bir yayıncı, iyi bir profesyonel olduğunu, Muğlalı olmakla birlikte İzmir Atatürk Lisesi‘nden mezun olması nedeniyle İzmir‘i tanıdığını söylüyorlar. Üstüne üstlük Yapı Kredi Yayınları‘nda 8 yıl süreyle genel sanat yönetmeliği yapması, ardından ortağı olduğu Oğlak Yayınları‘nda 12 yıl süreyle yayıncılık yapması nedeniyle kurumsal yayıncılığın ilke ve uygulamalarını iyi bildiğini ve bunu da ilk fırsatta ortaya koyacağını umuyorum.

Çünkü İzmir Büyükşehir Belediyesi ve bağlı kuruluşları İZSU ve ESHOT ile şirketleri itibariyle birbirinden çok farklı alanlarda hizmet vermesi nedeniyle her birimin kendine özgü yanlarının dikkate alınacağı bir yayın politikası ile buna uygun stratejilerin belirlenmesi, bunu hayata geçirecek plan ve programların hazırlanması, mevcut yayın sisteminin hazırlanacak bu yapıya uyarlanıp her hizmet biriminin kendine özgü farklılıkların dikkate alınması, örgütten gelecek olası itiraz, tepki ve engellemelerin karşılanması, değişen belediye yönetimleriyle birlikte uygulanacak esnek, değişken politikaların belirlenmesi, basılacak yayın ve danışma kurullarıyla ilgili kriterlerin önceden belirlenmesi, bütün bu çalışmalarda sorun ve ihtiyaçlarla yayıncılık sektörünün evrensel kurallarının uygulanması gerekiyor. Hele ki bu işin başına getirilen Raşit Çavaş‘ın daha önce İzmir Büyükşehir Belediyesi gibi bir belediyede görev yapmadığını ve İzmir Ekonomi Üniversitesi‘ndeki girişiminin çok kısa süreli olduğunu dikkate aldığımızda. (3)

Sonuç olarak, İzmir Büyükşehir Belediyesi ile İZSU ve ESHOT gibi bağlı kuruluşlarını; ayrıca tüm şirketlerini kapsayan tek bir yayın merkezinin kurulması düşüncesi eskiden beri savunup dile getirdiğimiz yerinde, isabetli ve doğru bir girişim olmakla birlikte;

🎯Bu işin gerçekleştirilmesinde, her bir hizmet biriminin özelliklerinin dikkate alınması,

🎯Bu amaçla oluşturulacak yayın otoritesi ile hizmet birimleri arasında sorunları, ihtiyaçları ve talepleri dikkate alıp müdahaleci olmayan etkin ve verimli bir işbirliği modelinin geliştirilmesi,

🎯Bu işin altyapısı oluşturulmadan kişisel yakınlıklar nedeniyle bir takım tercihlerin yapılması suretiyle seçici ya da danışma kurulları oluşturulmaması,

🎯Oluşturulacak yayın sisteminin omurgası çatılmadan, bir takım kişilere paye ve yetki verilmemesi, böyle bir sistem içinde görevlendirilecek kişilerin belirlenmesinden önce bunların seçimi ile ilgili ilke ve kriterlerin belirlenmesi ve tüm seçimlerin bu ilke ve kriterlere göre yapılması,

hem bilimsel yönden hem de pratik anlamda daha doğru ve uygun olacaktır.

Önerimiz ise, bu işin aynen İstanbul Büyükşehir Belediyesi‘nde olduğu gibi İstanbul Kültür A.Ş. benzeri bir şirket eliyle ve kurumsallaşmayı sağlayacak yayıncılık politikalarıyla plan, program, strateji, hedef, amaç ve kriterlerin önceden belirlenmesi; seçici kurul, tasarım, uygulama, baskı ve dağıtım gibi işlemlerle ilgili insan kaynakları çalışmasının bundan sonra yapılması şeklindedir. Şayet TTSG’nin verdiği bilgilere göre 15 Eylül 1992 tarihinde, İzmir Büyükşehir Belediyesi Yayıncılık ve Tanıtım Hizmetleri Ticaret ve Sanayi A. Ş. ana sözleşmesinin tadili suretiyle oluşturulan İzmir Yayıncılık – İzmir Büyükşehir Belediyesi Yayıncılık ve Tanıtım Hizmetleri Ticaret ve Sanayi A. Ş. 11 Ocak 2002 tarih, 5463 sayılı TTSG’nde yayınlanan ilamla İzenerji-İzmir Büyükşehir Belediyesi Enerji Depolama İletim Dağıtım İthalat ve İhracat ve Ticaret A. Ş.‘ne dönüştürülmemiş olsaydı, bütün bu işlerin yayıncılığa özgülenmiş tek bir şirket eliyle yapılması daha kolay ve doğru olurdu.

Küçük bir sürpriz…

Başlangıçta size söz verip, bu yazı dizisinin iki bölümden oluştuğunu belirtmiş olmama karşın; bu arada elime geçen Karşıyaka Belediyesi‘ne ait iki ayrı yayın nedeniyle, bu kadar uzamış olan bu ikinci bölüme üçüncü bir yazıyla devam etmenin daha doğru olacağını düşündüm. İşte o nedenle, İzmir Büyükşehir Belediyesi ve bağlı birimleriyle İZELMAN‘a ait yorum ve değerlendirmelerime, gelecek yazımda Konak ve Karşıyaka gibi ilçe belediyelerinin yayıncılıkla ilgili uygulamalarını yorumlayıp değerlendirmek üzere, burada son vermek istiyorum.

Devam Edecek…

(1) https://kentyasam.com/2021/10/12/izmirdeki-yayinevleri-arasina-izelman-da-katildi/

2) https://www.izelman.com.tr/tr/kitaplar/114

3) https://www.hurriyet.com.tr/egitim/20inci-yilini-yayinevi-ile-taclandirdi-41799450

İzmir’in işgal ve kurtuluşunun anahtarı…

Kent Stratejileri tarafından, posted in Ali Rıza Avcan, Genel, İZMİR

Ali Rıza Avcan

Pandemi koşullarının hepimizi evlere soktuğu 2021 yılında, bir yandan baba tarafı sülalemin 6 kuşak ve 421 kişiden oluşan soy kütüğünü hazırlayıp bitirirken, diğer yandan da ben kendimi bildim bileli Çanakkale‘de şehit düştüğü söylenip geride hiçbir iz bırakmayan dedem Rıza bin Ali‘nin peşine düşüp doğruları öğrendiğim bir yıl oldu.

Aslen Çerkez olan baba sülalem, tarihe 98 Harbi olarak geçen 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında Soçi yakınlarındaki anayurtlarından Batum‘a, ardından da gemiyle İstanbul‘a gelerek, antik Miletos‘un kurduğu Karadeniz ticaret kolonilerinden biri olup, Osmanlı Dönemi‘ndeki 1877 Salnamesine göre Dersaadet Şehremaneti‘nden alınıp Üsküdar mutasarrıflığına bağlanan Şile kazasında, kendilerine tahsis edilen Padişah hasları olan topraklara yerleşerek Avcıkoru, Darlık, Heciz ve Kaşbaşı köylerini kurmuşlar. Nüfustaki köyüm Darlık olarak gözükmekle birlikte, baba evim bu köylerden eski adı sırasıyla Saffetiye ve Heciz olup, bugün adıyla Yeşilvadi olarak bilinen köydür. Çerkez köyü olarak bilinen Yeşilvadi, Şile‘ye 20 kilometre uzaklıkta, içinde iki derenin birleştiği, meşe ormanlarının ortasında şirin, güzel bir köydür. Bu köyde yaşayan ve birbiri ile akraba olan herkes geçtiğimiz yıla kadar, eski Üsküdar-Şile yolu üzerindeki bahçeli, iki katlı ahşap evden, ikinci çocuğuna hamile eşini geride bırakarak savaşa giden Tiz‘den doğma Ali Çavuş oğlu 1881 doğumlu 31 yaşındaki Rıza‘nın, hamile eşi Fethiye ile küçük kızı Atife‘yi geride bırakarak ve iki kayınbiraderiyle birlikte Çanakkale Savaşı‘na gittiğini, savaş sırasında kendisine yazılan mektupla bir oğlu olduğu haberinin verildiğini, onun da adını “Sami” koyun diye cevap verdiğini, ondan sonra da ne 4. Bölük çavuşu Rıza‘dan, ne de Faik ve Fevzi isimli iki kayınbiraderinden tek bir ses çıkmadığını söylerlerdi. İşte o mektup yazışmasıyla adı konulan erkek çocuk da, tüm yaşamı boyunca ailesinde kendisine rol modellik yapabilecek tek bir erkek kalmadığı için nasıl babalık yapacağını bilemeyip bocalayan, benim babam Sami idi.

Neredeyse bütün çocukluk, gençlik ve yetişkinlik çağım bu hikâyeyle geçmiş, tüm aramalarıma rağmen dedemin ve babamın dayılarının izini bulamamıştım. Ancak yakın zamanda nüfus müdürlüklerinin alt ve üst soy kütüklerinin yayınlanması ile birlikte dedemin “00.00.1912” tarihinde öldüğünü öğrendim ve bana anlatılan hikayeye göre bu tarihin, nüfus cüzdanında doğum tarihi “01.07.1913” olarak gözüken babamın doğumu ile ilişkisini kuramadığım için 06 Eylül 2021 tarihinde Milli Savunma Bakanlığı‘na bir yazı yazarak, dedemle ilgili bilgileri talep ettim. Söz konusu bakanlıktan gelen 17 Eylül 2021 tarihli yazı ile, 2 numaralı Balkan defterinin sahife 17, sıra 3 kayıtlarına göre Şile Taburu 4. Bölük çavuşu, Şile‘nin Kaşbaşı karyesinden Rıza bin Ali‘nin 1 Teşrinievvel 329 (14 Ekim 1912) tarihinde silah altına alınarak 9 Teşrinievvel 328 (22 Ekim 1912) tarihinde Geçkinli muhaberesinde şehit olduğunu, şehadeti nedeniyle geride kalan mahdumu Sami ile kerimesi Atife‘ye 50’şer kuruş aile maaşı bağlandığını öğrendim.

Balkan Savaşı’nda Osmanlı askerleri…

Bana verilen bu bilgi üzerine, arka arkaya Trablusgarp, Balkan, 1. Dünya Savaşı ve Ulusal Kurtuluş Savaşı‘nın yaşandığı Osmanlı‘nın son yıllarında bir erkeğin asker olarak evden ayrılıp savaşa gitmesi üzerine, geride kalan insanlar için o erkeğin biteviye devam eden savaşlardan hangisinde öldüğünün bir anlamı kalmadığını anlamış oldum. Onlara göre giden eş ve baba, ister Trablusgarp‘te, ister Balkanlar‘da, ister Çanakkale‘de ölmüş olsun; sonunda sevdiklerini bir daha geri gelmemek üzere terk edip gidiyor, yeni doğan oğlunu bile göremiyordu. O nedenle, ona en fazla bildikleri ya da duydukları Çanakkale Savaşları‘nı uygun görüp, kendi aile tarihlerine onun Çanakkale‘de şehit olduğunu yazıp bu inançlarını kuşaklar boyu sürdürmüşlerdi.

Evet, böylelikle benim için taşlar yerine oturmuş, neredeyse yüz yıllık aile içi “Çanakkale’de şehit oldu” hikâyesi bundan böyle temelden değişmiş; Çanakkale‘de şehit olduğunu sandığımız dedem Rıza bin Ali‘nin, 22 Ekim 1912 tarihinde, yani 1. Balkan Savaşı‘nın beşinci gününde Edirne ile Kırkkilise (şimdiki Kırklareli) arasındaki Süloğlu çiftliği yakınındaki Geçkinli‘de, Bulgar askerine karşı savaşırken şehit düştüğünü; böylelikle, büyük acıların çekildiği o kötü savaşın devamında yaşanan salgın hastalıklarla, ölümlerle, yokluklarla, yakıp yıkmalarla dolu günleri -neyse ki- yaşamadığını öğrenmiş, böylelikle kendimi -bir nebze de olsa- avutmaya çalışmıştım. O nedenle, yanlış bildiğimiz şeylerin değişmesi nedeniyle, aile tarihini oturup yeniden yazmamız, bu savaşlar nedeniyle akın akın Anadolu‘ya gelen Balkan göçmenleriyle Edirne, Selanik, İşkodra ve Manastır gibi Osmanlı kentlerini savunmak için şehit olan dedemin ve arkadaşlarının yaşayıp tanık olduklarını yeniden okuyup öğrenmem gerekiyordu. Çünkü beni ben yapan bir parçam, Balkanlar‘daki o anlamsız savaşta, o göç eden insanlar için orada can vermiş, o topraklarda beni, ailesini ve sevdiklerini bekler olmuştu… Oysa ben yıllarca, o topraklardaki belediyeleri, dedemin orada olduğunu, oralarda bir yerlerde gömülü olduğunu bilmeden teftiş etmiş, soruşturmuş, o toprağın insanları ile tanışıp arkadaş olmuştum… Belli olmaz, belki de savaşın o telaşı içinde hiç gömülmemiş, ortalık bir yere bırakılmış da olabilir… Keşke bu gerçeği daha önce bilseydim, keşke onun mücadelesi ile anlam kazanan o toprakları ve insanlarını daha iyi tanısaydım….

Tabii ki üniversitedeki siyasi tarih derslerinde Taner Timur, Sina Akşin, Seha Meray, İlber Ortaylı ve Gündüz Ökçün gibi ülkemizin önde gelen tarihçilerinin anlatıp öğrettikleri ile benim okuyup öğrendiklerim dışında yeniden bir Balkan Savaşları okuması yapmam, müfettişliğim döneminde Geçkinli‘nin çevresindeki neredeyse bütün belediyelerin denetimini yapmış olmama karşın; öğrendiklerimle birlikte Edirne‘ye, Süloğlu‘na ve Geçkinli‘deki savaş anıtına giderek kendim, babam ve tüm aile adına, adını taşıdığım dedem ve onun babasına karşı vazifemi yaparak saygılarımı dile getirmem, onun orada neler hissetmiş olabileceğini tahayyül etmem, hangi düşünce ve duygularla o savaşın içinde yer alıp neler yaşadığını öğrenip anlayabilmem gerekiyordu.

O nedenle bu cevap yazısını aldıktan sonra, Balkan Savaşları konusunda yazılmış tüm bilimsel kaynaklara ulaşarak, onları satın alarak bir kütüphane oluşturmaya ve okumaya başladım. Bugüne kadar devam eden bu çaba sonucunda, Türkçe ve İngilizce dillerinde toplam 47 basılı kitap, 10 E-kitap, 8 bilimsel makale, 4 doktora ve 7 yüksek lisans tezini bir araya getirip toplam 6.360 sayfalık 19 kitabı okudum ve toplam süresi 9 saat 35 dakika tutan üç belgeseli izledim. Önümüzdeki 22 Ekim tarihinde de, dedemin şehit olduğu Geçkinli Anıtı‘na giderek ona saygılarımı iletmeyi düşünüyorum. Gelecekteki okumalar bâbından da önümdeki 8.283 sayfalık 28 kitap, 2.908 sayfalık 10 E-kitap, 286 sayfalık 8 makale, 1.529 sayfalık 4 doktora, 1.803 sayfalık 7 yüksek lisans tezinin beni beklediğini biliyorum.

Okuduğum kitaplar arasında o dönemin önemli gazetecilerinden Aram Andonyan‘ın son derece tarafsız bir gözle yazdığı oldukça ayrıntılı “Balkan “Savaşı“, yıllar sonra Kızıl Ordu‘yu kuracak olan ve o tarihlerde gazeteci olan Lev Troçki‘nin savaşın ayrıntıları yerine savaşan ülkelerin ekonomik, toplumsal ve kültürel özelliklerini her ülkenin proleteryası açısından anlatıp yorumladığı “Balkan Savaşları“, İzmirli Barosu başkanlığı yapmış avukat Güney Dinç‘in “”Mehmet Nail Bey’in Derlediği Kartpostallarla Balkan Savaşı 1912-1913“, araştırmacı Serdar Dinçer‘in savaşın ardındaki Krupp gerçeği ile Alman militarizminin emperyalist politikalarını anlattığı, “Birinci Dünya Savaşı’nın 100. Yılında Alman Dışişleri Belgelerinde Krupp’un Bitmeyen Balkan Savaşı, Sürgün ve Soykırım” ve belki de bu kaynakların en önemlisi olan Uluslararası Carnegie Vakfı‘nın uluslararası düzeyde bilinip tanınan bilim insanlarını bir araştırma kurulu haline getirip, savaş suçlarını araştırmaları için savaş mahallindeki ülkelere göndererek yazdırdığı 1914 tarihli “Büyük Devletlerin Balkanlara ve Balkan Savaşlarına Bakışına Dair Bir Rapor: Carnegie Vakfı Raporu” var.

Balkan Savaşları ile ilgili kitapları, makaleleri, raporları ve benzerlerini okuyup haritalara baktığınızda, 1. Dünya Savaşı‘nın provası olarak nitelenen bu savaşların, özellikle de 2. Balkan Savaşı denilen dönemde değişik etnik kökenlerden gelen siyasetçilerin, orduların ve insanların birbirlerine yaptıkları kötülük, eziyet, işkence ve savaş suçları itibariyle adeta birbirleriyle yarıştıklarını, uygarlık denilen sınırı aşarak nasıl barbarlaştıklarını görüyoruz. Özellikle de savaş sonrasında Carnegie Vakfı‘nın, savaşan ülkelere gidip yerinde tespitler yapan Viyana Üniversitesi Hukuk Profesörü Dr. Josef Redlich, Senatör Baron d’Estournelles de Constant, Fransa Millet Meclisi Lyon Milletvekili avukat Justin Godart, Marburg Üniversitesi Hukuk Profesörü Walther Adrian Schücking, The Ekonomist Editörü Francis W. Hirst, gazeteci Dr. H. N. Brailsford, Rusya Duması Üyesi Profesör Pavel Milyukov ve Columbia Üniversitesi Eğitim Fakültesi Profesörü Samuel Trane Dutton‘dan oluşan bir soruşturma komisyonuna hazırlattığı Carnegie Raporu‘nu okuyup savaş suçu türleriyle vakaların ne kadar fazla ve yüz kızartıcı olduğunu gördüğünüzde…

Birinci Balkan Savaşı‘nda Bulgar, Yunan, Sırp, Arnavut, Hırvat ve Karadağlıların tek derdi ve düşmanının, onlara yüzyıllarca hükmeden Osmanlı ve Müslümanlar olduğunu görüyor ve Bulgarların Osmanlı ordularını kesin bir yenilgiye uğratıp Çatalca‘ya kadar gelmesi nedeniyle özgüven patlaması yaşayan Bulgaristan ile Yunanistan ve Sırbistan‘ın kapıştığı savaşın ikinci bölümünde verimli Makedonya topraklarına ve liman kenti Selanik‘e sahip olmak adına yüzlerce kenti ve köyü nasıl yakıp yıktığına, milyonlarca insanı nasıl öldürdüğüne ya da sakat bıraktığına, ele geçirdikleri topraklardaki halkları nasıl akıl almaz yöntemlerle Ortodoks Kilisesi‘ne bağlayıp asimile ettiğine ve bunun sonucunda nasıl bir etnik temizliğe yol açtıklarına tanık oluyor, her üç tarafın hadsiz hesapsız şekilde birbirine karşı işlediği yüz kızartıcı savaş suçlarının, 1. Dünya Savaşı‘na katılan ordularla İzmir ve Anadolu‘yu işgal eden Yunan Ordusu‘nda nasıl yeni alışkanlıklar oluşturduğunu yakından görüyorsunuz.

Örneğin Hırvat şair ve gazeteci Antun Gustav Matoš‘un Hrvatska gazetesinin 13 Eylül 1913 tarihli nüshasında yayınladığı, daha sonra ise 1914 tarihli Carnegie Vakfı Raporu‘nda yer alan Yunan askeri Spilidopus Filipos‘un ailesine gönderdiği 11 Temmuz tarihli mektupta aynen şunları yazdığını belgeliyor: “Savaş çok acı verici. Bulgarların bıraktıkları köyleri yaktık. Onlar Yunan köylerini yakıyorlar, biz de Bulgar köylerini yakıyoruz. Onlar kasaplık ediyor, biz kasaplık ediyoruz ve bizim elimize düşen o nefret edilesi insanların hepsi Mannlicher tüfekleriyle öldürülüyor. Nigirita’daki 1200 savaş esirinden sadece 41’i kalmış. Biz nereye ayak bassak bu aşağılık ırktan hiç iz kalmıyor.” (1)

Diğer yandan Balkanların jeopolitiği üzerine araştırmalar yapıp kitaplar yazan Tim Judah, “The Serbs: History, Myth & the Destruction of Yugoslavia” isimli kitabında 2. Balkan Savaşı sırasında Bulgarların ve Yunanların birbirlerinin köylerini yakmakta ve büyük çaplı kıyımlar yapmakta birbirleriyle adeta yarıştığını, hatta Evzonların düşmanlarını canlı canlı çiğnediklerini örnekleri ile anlatmaktadır. (2)

2. Balkan Savaşı‘nın tarafları olan Bulgar ve Yunan orduları arasındaki bu vahşi mücadele 1914 tarihli Carnegie Vakfı Raporu‘nda şu şekilde anlatılmaktadır:

“… Yunanların Bulgarlara karşı olan genel düşüncesi, basında ve sözlü ifadede tek kelime ile şöyle özetlendi: “Onlar insan değildir!” (Dhen einai anthropoi!)” Yunanlar, heyecan ve kızgınlıklarıyla kendilerinin insanlıktan çıkan bu ırktan medeniyetin intikamını almakla görevlendirildiklerini düşünmeye başladılar. Heyecanlı güney ırkı buı şekilde bir nedenle harekete geçtiğinde, oluşabilecek sonuçları tahmin etmek kolaydır. Düşmanlarınızın insan olduğunu inkar edecek ve ardından onlara böcek gibi davranacaksınız. Nitekim Yunan bir yetkilinin “Barbarlarla uğraşmak zorunda olduğunuz zaman siz de barbarlar gibi davranmak zorundasınız. BU onların anladığı tek şeydir” şeklindeki sözleri buna örnek teşkil etmekte ve pek az kişi bu sözlerin manasını idrak edebilmektedir. Bu şekilde savaşa giren Yunan ordusunun zihni öfke ve kibirle doldu. Selanik ve Pire sokaklarında görülen ve evlerine dönen Yunan askerlerince satın alınmış parlak renkli bir afiş, onları mahveden bu ırksal nefreti gözler önüne sermekteydi. Afiş, Bulgar askerini iki eli ile yakalamış vahşi bir hayvan gibi dişleriyle kurbanının yüzünü ısıran Yunan dağ adamını (evzone) gösterir. Afişin başlığı “Bulgar Yiyen”dir ve afiş aşağıdaki dizelerle süslenmiştir:

“Göğsümde kaynayan ateş denizi

Ruhumun vahşi dalgalarını intikama çağırıyor

O ateş ancak Sofya canavarları

Kanlarıyla nefretimi söndürdüklerinde sönecek” (3)

“Bir başka popüler savaş afişinde bir Yunan askerinin canlı bir Bulgar askerinin gözlerini çıkardığı görülmektedir…. Tüm bu afişler Yunan ordusunun coşkulu duygularının delili olarak önem arz eder. Ancak bir batı ülkesinde bu tür resimleri satan kişi büyük ihtimalle ordusunu karalamakla suçlanırdı” (4)

Alıntılar yaparak ya da kaynaklarını belirterek anlatmak istediğim şey, 1. ve 2. Balkan Savaşları‘nda; özellikle de, 1913 tarihli 2. Balkan Savaşı‘ndaki Osmanlı‘nın ya da Müslümanların devre dışında kaldığı Yunan, Bulgar ve Sırp orduları arasındaki savaşlarda, insanı insan olmaktan çıkaran savaş suçlarının, sanki uygar dünya ile “barbarlar” arasındaki sıradan bir mücadelenin normal sonuçlarıymış gibi sunulması nedeniyle, “barbar” olarak nitelenen halklara karşı her kötülüğü yapmak sanki savaş suçu değilmiş gibi düşünmek ve bu suçların izleyen yıllardaki 1. Dünya Savaşı ile o savaşın bir devamı olarak yaşanan İzmir ve Anadolu‘nun işgalinde de yaşanabileceği, daha doğrusu yaşandığı gerçeğini ortaya koymaktır.

Evet, İzmir‘deki ve Anadolu‘daki bu işgalin bittiği 9 Eylül 1922 sonrasında, savaşın her iki tarafı, başta İzmir Yangını olmak üzere birçok Anadolu kentinin ve köyünün yakılıp yıkıldığını, birçok insanın suçsuz yere öldürülerek zorunlu göçe tabi tutulduğunu; hatta soykırıma uğradığını iddia ederek bunun suçlusu olarak karşı tarafı suçlamayı alışkanlık haline getirmiştir.

Ama herkes, 1912-1913 tarihli Balkan Savaşları dönemiyle 1919-1922 tarihleri arasındaki İzmir‘in ve Anadolu‘nun işgali döneminde aynı ismin, ünlü popülist siyasetçi Yunan başbakanı Elefhterios Venizelos‘un görevde olduğunu, Ulusal Kurtuluş Savaşı‘nın lideri Mustafa Kemal ile kurmaylarının da yine aynı şekilde paylaşılamayan Makedonya‘dan, Balkanlar‘dan, Osmanlı‘nın yitirdiği Selanik, Manastır, İştip ve Yanya gibi Balkan kentlerinden geldiğini bilmektedir. Ayrıca Balkan Savaşları‘nda, özellikle de 2. Balkan Savaşı‘nda işlediği insanlık dışı savaş suçları, Carnegie Vakfı Raporu ile belgelenip dünyaya duyurulmuş sabıkalı Yunan ordusunun, 10 Kasım 1912 tarihinde işgal edilen Selanik‘te nüfusunun çoğunluğunu oluşturan Yahudileri ve Müslümanları (1913 tarihi resmi nüfus sayımına göre Selanik nüfusunun % 38,92’sini Yahudiler, % 25,31’ini Yunanlar, % 29,05’ini Türkler, % 3,95’ini Bulgarlar ve % 2,77’sini de yabancılar oluşturuyordu) yerinden edip kentin tümüyle Yunanlaşmasına yol açan 18 Ağustos 1917 tarihli Selanik Yangını‘ndan çok kısa bir süre sonra İzmir‘e çıkıp Anadolu‘nun içlerine kadar ilerlediğini ve eski Bizans İmparatorluğu’nu yeniden yaratmayı amaçlayan “Megali İdea” hayali uğruna bu topraklarda yaşayan insanları ölüme, yaralanmaya, tecavüze, çeşitli eziyetlere ve en sonunda da birbirlerine düşman ederek göç etmeye zorladığını unutmamak ya da bu gerçeği gözardı etmemek gerekiyor. (5)

Üstüne üstlük Balkan Savaşları nedeniyle Anadolu‘ya göç etmek zorunda kalmış ve bu nedenle de taşıdıkları nefret dolu duygularla milliyetçilik anlayışını yeni geldiği topraklara taşımış milyonlarca Balkan göçmenleriyle ikinci bir kez Anadolu‘da karşılaşıp adeta onları takip edercesine…

İşte o nedenle, 15 Mayıs 1919 tarihinde İzmir‘in işgali ile başlayan bu uğursuz hikâyenin bu tarihten değil, Balkan Savaşları‘nın başladığı ve beş gün sonrasında benim dedemin şehit olduğu, 18 Ekim 1912 tarihinden itibaren başladığına inanıyor, Balkanlar‘da başlayan hikâyeyi, sırtını İngiliz emperyalizmine dayayarak İzmir‘de ve Anadolu‘da sürdüren bu maceracı oyuna, “katastrofi/καταστροφή” boyutundaki trajik ikinci perde ile son verildiğine inanıyorum.

1917, Selanik Yangını
1922, İzmir Yangını

İşte o nedenle, İzmir‘in ve Anadolu‘nun, –İngiliz emperyalizminin teşvik ve desteği ile- Balkan Savaşları‘nın sabıkalısı Yunan ordusu tarafından işgaliyle başlayan Ulusal Kurtuluş Savaşı‘nı yeniden sorgulayıp bu büyük mücadeleyi anlamak istiyorsak, bu hikayenin ta başına kadar gidip filmin makarasını 18 Ekim 1912’den bu yana sarıp, o tarihten bu yana neler olduğunu izlememiz ve gereken dersleri almamız gerektiğini ifade etmek istiyorum.

İşte o nedenle, 22 Ekim 1912 tarihinde Geçkinli‘de şehit olan dedem Rıza bin Ali‘nin sırf Balkan Savaşı şehidi değil; aynı zamanda, bu uzun hikayenin finalini oluşturan İzmir‘in ve Anadolu‘nun işgaline son veren ulusal direnişin de şehidi olduğuna inanıyorum.

………………………………………………………………………………………………..

(1) Despot, İ. (2020) Savaşan Tarafların Gözüyle Balkan Savaşları, Algılar ve Yorumlar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2020 İstanbul, s. 221

(2) Judah, T. (2000) The Serbs: History, Myth & the Destruction of Yugoslavia, New Haven & Londra, s.84, 85

(3) Carnegie Vakfı Raporu 1914, Büyük Devletlerin Balkanlara ve Balkan Savaşlarına Dair Bir Rapor, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2019, s.130-131

(4) Carnegie Vakfı Raporu 1914, Büyük Devletlerin Balkanlara ve Balkan Savaşlarına Dair Bir Rapor, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2019, s.130, 132

(5) Veinstein, G. (1999) Selanik 1850-1918, “Yahudilerin Kenti” ve Balkanlar’ın Uyanışı, İletişim Yayınları, s. 276