Ali Rıza Avcan
Halkapınar bölgesi, İzmir’deki metro ulaşımı ile raylı ve lastik tekerlekli toplu ulaşım sisteminin yönetimi açısından oldukça önemli bir düğüm noktasıdır. Metro (İzmir Metro), hafif raylı sistem olarak nitelenen banliyö (İZBAN), lastik tekerlekli sistem olarak tanımlanan otobüs (ESHOT) ve tramvay (Tramizmir) hatlarının kesiştiği ya da başlangıç noktasının bulunduğu kentteki önemli ulaşım odaklarından biridir. Hatta İzmir’in bu özellikteki tek noktasıdır. Çünkü kentteki dört ayrı toplu ulaşım türünün bu şekilde buluşup kesiştiği ya da başlayıp bittiği başka bir bölge ya da nokta bulunmamaktadır.
Önce, 1866 yılında açılan İzmir-Kasaba hattı ile İzmir-Bornova banliyö hattının geçtiği Halkapınar eski tren istasyonunun 2000 yılında metro istasyonuna dönüştürülmesi, 2010 yılında da hafif raylı banliyö hattının (İZBAN) bu istasyondan geçmesiyle birlikte istasyonun her iki yanında oluşturulan otobüs aktarma merkezleri ve bunlara 2018 yılında eklenen Halkapınar tramvay istasyonu bölgedeki yolcu trafiğinin yoğunlaşmasına neden olmuştur. Nitekim İzmir Metro, İZBAN ve ESHOT’a ait İnternet sayfalarında yayınlanan haberler de bu gerçeği açık bir şekilde ortaya koymaktadır.
Bu yoğunlaşmanın, İzmir Büyükşehir Belediyesi’nin, bölgedeki metro işletme ve depo binalarıyla yer üstü bakım-onarım atölyelerine ek olarak 2014 yılında yapmaya başladığı ve henüz bitmemiş olan iki katlı yer altı deposu ile daha da artacağı anlaşılmaktadır.
İstasyon yanındaki eski otogar alanının belediye mülkiyetinde olması ve demiryolu hatlarının TCDD’den kiralanması gibi işi ucuza halletmeyi hedefleyen gerekçelerle daha işin başında yapılan yanlış yer seçiminin, ilk başta kentteki toplu ulaşım yolcularının kentin içine ve çevresine dağıtılması açısından akıllı bir çözümmüş gibi gözükmekle birlikte; bölgenin, 2009 yılında kentin yeni merkezi iş alanı (MİA) içinde kalmasıyla birlikte her türlü toplu ulaşım sisteminin uygulamasında dikkate alınması gereken ‘iktisadi olma‘, ‘verimlilik‘, ‘etkinlik‘ ve ‘sürdürülebilirlik‘ gibi ölçütler açısından kendi içinde büyük sorun ve riskleri barındırdığı görülmeye başlamıştır.
İşte bu nedenle, öncelikle İzmir metrosu araçlarının kentin yeni merkezi iş alanı (MİA) olarak tanımlanan bir bölgenin tam ortasında mı; yoksa, metro hattının her iki ucundaki noktalarda mı park edip depolanmasının daha doğru bir çözüm olduğunun; başka bir anlatımla, işletme, bakım-onarım ve depolama gibi işlemlerin gerçekleştirilmesi için seçilen yerin ne ölçüde doğru olduğunun yeniden ele alınıp tartışılması gerekmektedir. Çünkü bugün 20 kilometre uzunluğunda olan hattın gelecek yıllarda daha da artacağı dikkate alındığında, sabah ilk ya da gece son seferini yapan araçların hattın tam ortasındaki bir noktadan uçlara doğru ya da hattın her iki ucundan ortasındaki bir noktaya doğru yetersiz sayıdaki yolcuyla birlikte hareket etmesinin ‘iktisadi olma‘, ‘verimlilik‘ ve ‘etkinlik‘ gibi faktörler açısından sorunlu olacağı kolaylıkla tahmin edilebilir.
Diğer önemli bir konu ise, Halkapınar’ın deprem riski açısından oldukça sorunlu bir bölge olmasıdır. Çünkü Halkapınar Deresi’nin milyonlarca yıldır taşıdığı alüvyonlarla oluşan ve çok derinlere kadar uzanan kumlu zemin, herhangi bir depremde ortaya çıkan ve ‘sıvılaşma’ olarak tanımlanan riskleri barındırmaktadır. Bunun en somut ve yakın örneği de, İzmir metrosunun işletmeye alındığı ilk yıllarda zeminin kayması nedeniyle raylarda yapılan milyonlarca liralık ek yatırım olmuştur.
Ayrıca 1999 yılında İzmir Büyükşehir Belediyesi tarafından Boğaziçi Üniversitesi ‘ne hazırlattırılan ve aradan 20 yıl geçmesine karşın halen yenilenmeyen İzmir Deprem Master Planına (RADIUS) göre, “Metro köprülerinin olası bir senaryo depremi altında oldukça güvenli olduğu ve depremi hasarsız, en fazla çok hafif hasarla atlatabilecekleri söylenebilir. Ancak, Hilal ve Stadyum viyadüklerinde faylanma ve sıvılaşmadan dolayı hasar meydana gelebilir“. Bu plana ek olarak hazırlanan İzmir Deprem Senaryosu’na göre ise İzmir Fay Hattı’nın doğu-batı aksında ve Şubat ayında gece sabaha karşı 6,5 Ms gücünde bir deprem olması durumunda, Halkapınar ve Sirgeli kavşaklarındaki köprülerde önemli hasar oluşacak, Salhane’de zeminde yer yer göçmeler ve oturmalar meydana gelecek ve raylarındaki deformasyonlar nedeniyle demiryolu ulaşımı kesilecektir.
Bu anlamda, Halkapınar bölgesinde toplu ulaşımla ilgili bu tür büyük yatırımlar yapmak; özellikle 115-116 adet metro aracını depolamak amacıyla, olası bir depremde kolaylıkla sıvılaşıp bütün her şeyi içine çekebilecek 115.000 metrekarelik riskli bir alanda pahalı inşaat malzemesi ve teknikleriyle 2 katlı bir yeraltı deposu inşa etmek, olası bir faciaya davetiye çıkarmaktan başka bir şey olmayacaktır.
Olası her türlü tehlikeyi pahalı ve yüksek teknoloji ile savuşturmayı düşünenlere verilecek en iyi cevap, 1995 tarihli Kobe depreminde, o teknolojiye fazlasıyla sahip olan Japonlar’ın başına gelenleri hatırlatmak olacaktır.
Bu bölge ile ilgili diğer bir sorun ise, yurtdışındaki bir çok kentte gördüğümüzün aksine, metro, hafif raylı (İZBAN) ve lastik tekerlekli sistemlerle (ESHOT) tramvay (İzmirTram) yolcularının; daha doğru bir ifadeyle yayaların, bu dört farklı toplu ulaşım türünün birbirinden oldukça uzak istasyonlar arasındaki geçişinin tek bir çelik köprü üzerinden gerçekleşiyor olmasıdır.
Yolcuların, her biri zeminde bulunan metro, banliyö, otobüs ve tramvay istasyonları arasındaki geçişlerinde (merdiven, yürüyen merdiven ve asansör kullanarak) devamlı inip çıkmaya zorlayan bu tek bağlantı noktasında, yolcu ya da yayaların; özellikle de yaşlı, engelli, hasta, çocuk, çocuklu ya da bebek arabalı yetişkinlerin ulaşımında ‘süre‘, ‘kolaylık‘, ‘rahatlık‘, ‘konfor‘ ve ‘erişebilirlik‘ gibi kalite bileşenlerinin dikkate alınmadığını ve bu eksikliğin giderilmesi için bugüne kadar herhangi bir çaba sergilemek yerine günübirlik çözümlerle sorunun daha da büyüdüğünü açık bir şekilde ortaya koymaktadır.
Oysa bizlerin böylesi bir transfer merkezi oluşturulurken bunu planlayıp inşa eden yerel yöneticilerden beklediğimiz tek şey, bu birbirinden farklı ulaşım istasyonlarıyla bunlar arasındaki geçişlerin tüm yaya ve yolcuların kışın üşüyüp yazın sıcaktan etkilenmeyeceği ya da rüzgar, kar ve yağmur altında kalmayacağı, geçişlerin kısa süre içinde kolaylıkla ve rahatlıkla yapılabileceği, aktarma yapan yolcuların temel ihtiyaçlarını karşılayabileceği birimleri barındıran yerler olmasıdır.
Ulaşım literatüründe “transport hub” ya da “transport interchange” olarak adlandırılan bu tesisler tren, metro, uçak, feribot, banliyö, tramvay, otobüs ve bisiklet gibi tüm toplu ulaşım türlerinin akılcı bir çözüm içinde bir araya getirildiği, içinde aktarma yapan yolcuların her türlü konforunu karşılayacak lokanta, kafeterya, satış mahalli ve tuvalet gibi hizmetlerin yer aldığı kent içi toplu ulaşım merkezleridir. Finlandiya’nın başkenti Helsinki’deki Kappi Merkezi, Boston, Massachusetts’deki güney istasyonu ya da New York, Manhattan’daki Penn istasyonu bu konuda ilk akla gelen örneklerdir.
Buna benzer bir gereksinimin, yüzyıllar öncesinde Kemeraltı bölgesindeki sokaklar arasında inşa edilen alt geçitlerle giderildiğini dikkate aldığımızda; böylesi yaratıcı tasarımlar ortaya koyan bir kentin halkını bu tür günübirlik çözümlerle ortaya çıkan sorunlarla karşı karşıya bırakmamak gerekir diye düşünüyorum.
Ayrıca bütün bu transferin tek bir çelik köprüyle sağlanıyor olmasının, olası bir genel yıkım (sel, deprem, yangın vb.) durumunda bu köprünün göreceği herhangi bir hasarın nasıl bir felaket ve yoksunluğa yol açacağını düşünüp metro ve banliyö yolcularıyla hattın her iki yanında kalan otobüs ve tramvay yolcularının ne yapacağı sorusuna net bir cevap vermemiz gerekmektedir.
Bu bölgedeki diğer bir sıkıntı da, buradan gelip geçen milyonlarca yolcunun/yayanın ihtiyacını karşılayacak bir tuvaletin yokluğudur. ESHOT sürücüleri için yapılan tuvaletin anahtarı hareket merkezindeki görevlide olduğu için, kendisine “peki bu ihtiyaç nerede karşılanacak” diye sorduğumuzda bizlere adres olarak eski otogar camisinin tuvaletini gösteriyorlar.
Evet, sonuç olarak; kentin tam ortasında fazla para ve emek harcamamak adına ‘kolayına’ ve yanlış bir seçimle ulaşım merkezi yapılan Halkapınar’ın acil bir şekilde yeniden planlanması, bugüne kadar derme çatma gecekondu zihniyetiyle günübirlik yapılanların bütünleşik bir ulaşım planlaması içinde yeniden ve yeniden düzenlenmesi gerektiği çok açık bir şekilde ortadadır.
Yoksa, böylesi bir planlamayı gerçekleştirenlerin yeniden planlanması gereği ortaya çıktığında, hiç kimsenin şaşırmaması gerekir…
Kent Stratejileri Merkezi 