Ali Rıza Avcan
İtalyan uyruğundaki Sefarad Yahudisi Alberto Hemsi (Çikurel) 27 Haziran 1898’de Manisa‘nın Turgutlu ilçesinde doğup, 7/8 Ekim 1975’de 77 yaşındayken Paris yakınlarındaki Aubervilliers‘de vefat eden, sanat yaşamı boyunca, Avrupa’da ortaya çıkan neo-folklorizmin etkisiyle kendi ulusal müzik kaynaklarını araştırıp yorumlayan Leoš Janácek (1854-1928), Béla Bartók (1881-1945) ve Manuel de Falla (1876-1946) gibi Sefarad müziğinin klasik müzik formunda olmayan Türk-Balkan-Yahudi melodilerini besteleyen bir etnomüzikologdur. Bu anlamda Hemsi‘nin araştırıp derlediği Sefarad Yahudi halk şarkılarıyla sözlü halk edebiyatını derlemesi, henüz uluslaşmamış bir halkın etnik yaratıcılığını ortaya koyan en iyi örnektir. Diğer yandan da zengin Fransız Yahudilerinin örgütlenmesiyle ortaya çıkan Alliance Israélite Universelle girişiminin Osmanlı Yahudileri arasındaki milliyetçi düşüncelere ve Siyonizm‘in gelişimine nasıl katkıda bulunduğunu gösteren somut bir örnektir.
Ailesi, sinagogda okunan dualar sırasında müziğe karşı ilgi duyduğunu gördüklerinde onu müzik eğitimi alması için İzmir‘deki amcasının yanına gönderir. Alberto burada 1908’den 1913’e kadar Fransız kültürünün temsilcisi Alliance Israélite Universelle (AIU) okulunda okur. Müzik hocaları İzak Algazi (1889-1950) ve Sem Tov Şikar (1840-1920)’dır. Okuldaki Société Musicale Israélite topluluğunda flüt, trombon, kornet ve klarnet çalmakla birlikte asıl tutkusu piyano ve kompozisyondur.
1913 yılında AIU müdürünün ısrarı üzerine Hemsi, Conservatorio Royal di Milano‘da okumak üzere burs aldıktan sonra İtalya‘ya gider. Konservatuvarda Bossi Pirinello (kompozisyon, armoni ve kontrpuan), Galli (orkestrasyon), Pozzoli Delochi (teori ve solfej) ve Giusto Zampieri (müzik tarihi) gibi uluslararası üne sahip profesörler tarafından eğitilir. Eğitimi sırasında patlak veren Birinci Dünya Savaşı‘na piyade subayı olarak İtalyan ordusuna katılır ve 10. Isonzo Savaşı sırasında yaralanarak kol kaslarından birinde ciddi, kalıcı hasarlar oluşur. Bu durum daha sonra onun piyanistlik kariyerini olumsuz yönde etkileyen bir engele dönüşür.
Alberto Hemsi, 1919 yılında enstrümantasyon diplomasını aldıktan sonra memleketine dönerek 1920-1924 yılları arasında İzmir‘de teori, piyano ve koro dersleri vermeye başlar. 1924’te Rodos adasındaki İtalyan konsolosluğunda tercüman olarak çalışmayı kabul eder . Rodos‘ta ders verirken, özellikle ailelerin özel günlerde kantikalar söylemek için davet ettiği, güzel sesleriyle tanınan yarı profesyonel şarkıcı kadınlarla görüşerek, onların söylediklerini kayıt altına alarak etnografik ve folklorik araştırmalar yapar. Rodoslu Yakov Hazan kendisine bu konuda yardımcı olur. Orada eşi Myriam Capelluto ile tanışır. 1927’de İskenderiye‘ye gittiğinde İskenderiye Yahudi Cemaati ona Eliahou Hanabi Tapınağı‘nın müzik direktörlüğünü teklif eder. Topluluk okullarında müzik öğretmeni olarak bir nefesli çalgı orkestrası kurar ve yönetir. 1940 yılına kadar İskenderiye G. Verdi Konservatuarı‘nda, 1952-1957 yılları arasında da İskenderiye Müzik Konservatuarı‘nda armoni ve kompozisyon dersleri verir. Ağustos 1930’un sonunda evlendiği Myriam Capelluto (1912-2005) ile evliliğinden Allegra (Benoun-Hemsi), Juliette ve Ketty (Menasse-Hemsi) adını verdiği üç kız çocuğu olur.
İskenderiye‘de bulunduğu bu dönemde Béla Bartók (1881-1945) ve Constantin Brăiloiu (1893-1958)’nun folklorik araştırmalarını takip etmeye başlar ve Yahudi toplulukların kadınları tarafından nesiller boyu sözlü olarak aktarılan ve ortaçağ İspanyol edebiyatıyla beslenen İspanyol-Yahudi geleneksel müziğini araştırmaya, İzmir, Selanik, Rodos, İstanbul ve İskenderiye‘de söylenen geleneksel ilahileri derlemeye çalışır. Bu araştırma gezilerinin bir sonucu olarak 1932-1938 yılları arasında altmış geleneksel melodinin piyano için armonilerini yazar. Bu eser “Coplas Sefardies” olarak bilinen on ciltlik çalışmanın ilk beş cildidir.
Hemsi, “Coplas Sefardies“in yanı sıra orkestra, yaylı beşli, koro, çello ve piyano gibi çeşitli topluluklar için çok sayıda eser besteledi. Sinagogun ayin müziğinden olduğu kadar Mısır, Türkiye ve Yunanistan müziklerinden de ilham aldı.
Alberto Hemsi, Süveyş Krizi‘nin ardından 22 Ağustos 1957 tarihinde ailesi ile birlikte Mısır‘dan sürülünce yaşamaya başladığı Paris‘te yaşam tarzına uyum sağlamakla birlikte kompozisyon üretimi yavaşlamaya başladı. Brith Shalom ve Don Isaac Abranavel sinagoglarında müzik direktörlüğü ve École Cantoriale du Séminaire Israélite de France (SIF)‘da solfej öğretmeni olarak iş buldu. Paris yakınındaki Aubervilliers‘te yaşadığı bu dönemde Fransız radyosunda bir dizi İspanyolca programa ev sahipliği yaparak 1969-1973 yılları arasında Coplas Sefardies serisinin beş ciltten oluşan ikinci bölümünü yazdı. Ölümünden kısa bir süre önce, 1975’te, Sefarad müziği üzerine yaptığı çalışmalardan dolayı Madrid‘deki San Fernando Kraliyet Güzel Sanatlar Akademisi‘ne üye olarak seçildi.
Hayatının ilerleyen dönemlerinde bestelerini yaymak için sağlığı bozulmaya başlayıncaya kadar düzenli olarak seyahat etti ve Ekim 1975’te Paris yakınlarındaki Aubervilliers‘de akciğer kanserinden öldü.
Çok sayıda uluslararası ödülün sahibi müzisyen Alberto Hemsi, Selanik, Rodos, İzmir, İskenderiye gibi Yahudi toplulukların yaşadığı yerlerdeki, başta kendi annesi olmak üzere görüştüğü 65 kişiden topladığı 230 adet yazılı metinden opus sayısı verilmiş ve çoğu yayınlanmamış olağanüstü kalitede 54 müzik eseri bırakmıştır. (Kal Nidre, Yom Guila, İncil vizyonları, vb.), koro için (Ladino’da altı koro , İbranice dört eser vb.) bir veya iki piyano için (Üç Mısır Dansı , Üç İncil Dansı , vb.), keman, viyola veya çello ve piyano için (birkaç Sefarad Süiti ), son olarak farklı topluluklar ve senfoni orkestrası için (İncil Dansları , Masa senfonik , vb.) “Coplas Sefardies” adı verilen 10 ciltlik eserinde ise klasik müzik formatında yeniden düzenlediği 60 adet şarkı bulunmaktadır.
Eserlerinin büyük bir kısmı yalnızca kopyalar veya el yazmaları biçiminde olup bunlardan oluşan arşiv, eşi Bayan Myriam Capelutto Hemsi tarafından 5 Temmuz 2004’te bağışlanmasından sonra şu anda Avrupa Yahudi Müziği Enstitüsü tarafından korunmaktadır.
Sanatçının “Coplas Sefardies” adı altında 10 ciltlik bir çalışma olarak derleyip düzenlediği 60 şarkının listesi:
Ayrıca Turgutlu Kent Müzesi Projesi Koordinatörü Mehmet Tüzel Gökyayla‘dan aldığımız bilgiye göre, küratörlüğü Prof. Dr. Engin Berber tarafından gerçekleştirilen Turgutlu Kent Müzesi “Yörük-Türkmen Odası” girişindeki piyanonun üstündeki telefonun ahizesini kaldırdığımız takdirde, Turgutlu doğumlu Alberto Hemsi‘nin “Coplas Seferadies” düzenlemelerini dinleyebiliyoruz. O nedenle ilk seyahat programımda Turgutlu’ya gidip o telefon cihazından o güzel şarkıları dinlemek olmalı diye düşünüyorum.
Yararlanılan Kaynaklar
Denailles, C., “İzmir’de Judeo-Espanyol Müzik, Alberto Hemsi”, İzmir’de Yahudiler – Antik Smyrna’dan Günümüze, Gözlem Gazetecilik, Mart 2022.
Hemsi, A., 1994, “Cancionerio sefardi“. E. Seroussi ed., in collaboration with P. Diaz-Mas, J.M. Pdrosa and E. Romero. Jerusalem : The Hebrew University, Youval Music Series IV.
Hemsi, A., “Romencea Y Cantigas Sefardies“, s.56, https://www.cervantesvirtual.com/descargaPdf/romancea-y-cantigas-sefardies/ Erişim Tarihi: 14.02.2024.
Heskes, İ. “Alberto Hemsi.” Notes, vol. 56, no. 2, Dec. 1999, p. 496. Gale Academic OneFile, link.gale.com/apps/doc/A58633839/AONE?u=anon~136fa329&sid=googleScholar&xid=2da1a954 – Accessed 11 Feb. 2024.
Jessica, R., “Se réinventer au présent Les Judéo-espagnols de France. Famille, communauté et patrimoine musical“
Sadak, S., “Transculturalité et identité musicale dans les répertoires judéo-espagnols”, Cahiers d’ethnomusicologie, 20 | 2007, s.198-209.
Seroussi, E., “Alberto Hemsi Cancionero Sefardí” , Kesset Publications, The Hebrew University, Jerusalem, 1995, 462 s.
Alberto Hemsi Arşivi, Institut Europeen Des Musiques Juvies, Erişim Tarihi: 14.02.2024, http://www.rachelnet.net/F/?func=find-c&ccl_term=WHOC%3DAlberto+Hemsi&local_base=iemcg&x=0&y=0
https://en.wikipedia.org/wiki/Alberto_Hemsi
Kent Stratejileri Merkezi 