Ali Rıza Avcan
Geçen yazımızda Urla Belediyesi’nin son üç yıldır düzenlediği Urla Uluslararası Enginar Festivali’ni ele alarak enginar bitkisiyle Urla arasındaki ilişkiyi, başka bir deyişle aşkı anlamaya çalışmış ve yapılan festivalin sürdürülebilir hale gelmesi için gerekli koşulların oluşturulması konusunda uyarılarda bulunmuştuk.
Bugünkü yazımızda ise Urla’nın enginar yetiştiriciliği konusundaki yerini Dünya, Türkiye ve İzmir ölçeğinde inceleyerek kaliteli ve verimli üretimin nasıl sürdürülebileceğini; ayrıca üretilen enginarın nasıl daha fazla katma değer yaratan bir hale gelebileceğini tartışmaya çalışacağız.
Bilindiği gibi enginar (Cynara scolymus L.) Akdeniz kaynaklı ve besin değeri yüksek bir bitki türü olup, M.Ö. 300 yıllarından bu yana insan beslenmesiyle ilaç sanayiinde yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Aristoteles’in halefi olarak tanınan ve daha çok botanik dalında önemli saptamalar yapan Theophratus, M.Ö. 371-287 yılları arasında çiğ veya haşlanmış olarak tüketilen enginar çiçek tablalarından bahsetmiştir. Ortaçağ’da enginar kullanımı ile ilgili pek bilgi olmamasına karşın, 15. yüzyılda enginarın Sicilya ve Nepal’e getirildiğine dair bilgilere rastlanmaktadır. 16. yüzyılda Fransa’ya giren enginar, buradan Almanya ve İngiltere’ye yayılmış ve 17. yüzyılda ise Amerika kıtasına götürülmüştür.
Enginar, genellikle taze ve pişirilerek tüketilen ve insan sağlığı ve beslenmesi açısından son derece önemli olan bir sebzedir. Kendine özgü lezzeti ile birçok sebze ile birlikte pişirilerek yemek, salata, çorba şeklinde özellikle Akdeniz mutfaklarında kullanılmaktadır. Sirkeli ya da közlenmiş konserveleri ile enginarın yıl boyunca kullanımı da mümkündür. Besin değeri oldukça yüksek olan enginarın, 100 gramı yaklaşık 7.8 g karbonhidrat, 2.3-3 g protein, 0.5-2 g şeker ve 0.2-0.3 g yağ içermektedir. 100 g taze enginarın, bitki ve kültür koşullarına göre değişebilmekle birlikte, % 10-12’si kuru madde ve % 88-90’ı ise sudur. Ayrıca, 2.4 g lif, 0.8 g kül, 310 mg potasyum (K), 69 mg fosfor (P), 51 mg kalsiyum (Ca), 30 mg sodyum (Na), 11 mg demir (Fe), 1.0 mg niasin (Vitamin B3), 150 mg Vitamin A, 8 mg Vitamin C, 0.7 mg Vitamin B6, 0.08 mg tiamin (Vitamin B1) ve 0.05 mg riboflavin (vitamin B2) içerdiği belirtilmektedir. Bu besleyici özelliklerinin yanında, enginarın sağlık açısından safra sıvısı oluşumunu teşvik etmesi, kolesterol ve trigliserit seviyelerini düşürmesi, koruyucu kolesterol (HDL) seviyesini arttırması, sindirimi kolaylaştırması ve antioksidan özelliğinin olması gibi yararlı yönleri bulunmaktadır.
M.Ö 4. yüzyılda Aristoteles tarafından şifa verici olduğu öne sürülen enginarın, 1988 yılında Federal Almanya’da kurul kararıyla ve Fransız Kodeksinin 10. basımında ise tıp alanında kullanılan bitkiler arasında yer aldığı görülmektedir. Enginarın tıbbi özellikleri arasında idrar söktürücülüğü, böbrek taşı düşürücü etkisi, üre ve kolestrol içeriği ile şeker hastalarına iyi gelmesi, sarılık tedavisinde ve vücuttaki ödemin giderilmesindeki etkileri sayılabilir. 2003 yılında yayınlanan Wohlmuth adlı araştırıcının makalesinde enginar içeriğinde bulunan kafeik asit, bunun türevleri olan klorejenik asit ve cynarinin yanı sıra, glikozid türevi olan cynaropicrin ile önemli bir tıbbi bitki olduğu ve luteolin içeriği ile antioksidan özelliğe sahip olduğu ifade edilmektedir.
Ağırlıklı olarak gıda amaçlı kullanılmasına rağmen enginar kozmetik, içki, yem ve boya sanayinde de kullanılmaktadır. Enginar bitkisinin diğer alanlardaki kullanımı aşağıdaki şekilde özetlenebilir.
1- Tarla atığı olarak kalan gövdenin büyükbaş hayvanların besini olarak ve kağıt yapımında selülozik madde olarak kullanımı,
2- Tohum ve yapraklarından elde edilen fenolik bileşiklerin antipotoksik, klerifilik, diüretik, hipokolostrometik ve antilipidemik olarak tıbbi alanlarda kullanımı,
3- Enerji üretiminde biyokütle olarak kullanımı.
Enginarın Dünya Macerası…
Dünya Gıda Örgütü’nün (FAO) yayınlanan en son verilerine göre 2014 yılında dünyada 129.308 hektar alanda toplam 1.573.363 ton enginar üretimi gerçekleştirilmiştir. Aşağıdaki Tablo I verilerine göre dünya enginar üretimi 2000 yılı verileri 100 kabul edilirse, 2014 yılı itibariyle 118,24’e ulaşarak % 18,24 oranında bir artış göstermiştir.
Aşağıdaki Tablo II’nin incelenmesinden de anlaşılacağı üzere; 2014 yılı itibariyle dünyada enginar yetiştiren toplam 32 ülke bulunmakta ve bunların içinde 100.000 tonun üzerinde üretim yapan 5 ülke toplam enginar üretiminin % 73,71’ini karşılamakta.
Enginar üretiminde önde gelen ilk beş ülke, 451.461 ton üretim ve % 28,69 üretim payı ile İtalya, 266.196 ton üretim ve % 16,91 üretim payı ile Mısır, 234.091 ton üretim ve % 14,87 üretim payı ile İspanya, 105.236 ton üretim ve % 6,68 üretim payı ile Arjantin ve 103.348 ton üretim ve % 6,56 üretim payı ile Peru’dur.
Türkiye ise 2014 yılı verilerine göre 34.576 ton üretim ve % 2,19 üretim payı ile 32 ülke arasında 11. sıradadır.
Enginarın Türkiye Macerası…
Ülkemizdeki enginar üretimi, Tablo I’in Türkiye ile ilgili sütunlarındaki verilerin de ortaya koyduğu gibi, 2016 yılı itibariyle 28.354 dekar alanda yetiştirilen 36.368 ton enginar üretimiyle sınırlıdır.
Türkiye’nin 2000-2016 dönemindeki verilerine bakıldığında ise ekim yapılan arazi miktarı 2016 yılı itibariyle % 52,60 oranında artmışken üretimdeki artışın % 45,44 düzeyinde kaldığı, ortalama verimin 1.280 kg/dekar düzeyinde gerçekleştiği, 2000-2016 döneminde üretilen enginar miktarının dünya enginar üretimi içindeki payının % 1,84-2.80’i aralığında olduğu görülecektir.
Türkiye açısından en ilginç noktalardan biri, Tablo III verilerinden de anlaşılacağı üzere ülkemizin ürettiği enginardan çok daha fazlasını ithal ederek tüketen bir ülke oluşudur:
Türkiye’nin 2007-2016 dönemindeki enginar ithalat ve ihracat rakamlarına baktığımızda bu dönem içinde taze/soğutulmuş, dondurulmuş ve dondurulmadan sirkesiz konserve edilmiş halde ihraç ettiğimiz enginar miktarından çok daha fazla enginarı ithal ettiğimiz ortaya çıkmaktadır.
Tablo III’de net bir şekilde gösterilen bu durum, son yıl olan 2016’da ihraç edilen toplam 71,538 ton enginar için tahsil edilen 269.477 Amerikan Doları karşılığında ithal edilen toplam 6.831,989 ton enginar için ödenen 3.316.793 Amerikan Doları şeklinde özetlenebilir.
Son üç yıla (2014-2016) ait enginar ithalat ve ihracatının hangi ülkelere yapıldığına baktığımızda ise; Türkiye’nin genellikle Mısır, Peru ve İtalya gibi ülkelerden enginar aldığı, ihraç ettiği az miktardaki enginarı ise çoğunlukla Avrupa Birliği ülkelerine gönderdiği görülmektedir.
Enginarın İzmir ve Urla Maceraları…
İzmir ili ülkemizin önemli bir enginar üreticisidir. Tablo I’in İzmir’le ilgili sütunlarındaki verilerden de anlaşılacağı üzere İzmir’in ülke enginar üretimindeki payı 2000 yılındaki % 48 düzeyinden son beş yıl itibariyle % 33 düzeyine inmiş olmakla birlikte İzmir bugünkü durumuyla ülke enginar üretiminin 3’de 1’ini karşılamaktadır.
İzmir’de enginar üretimi yapılan tarım arazilerinin miktarı 2000 yılına göre % 2,77 oranında, üretilen enginar miktarı da % 11,77 oranında azalmıştır. Verim ise 1,278 Kg/Dekarlık ortalama değer ile Türkiye düzeyindedir.
Urla ise, -aynen İzmir’in ülke üretimindeki yeri gibi- İzmir enginar üretiminin 3’de 1’ini karşılamaktadır. Bu duruma son dört yılda gelen Urla bu nedenle enginar üretimi yaptığı arazilerin miktarını 2000 yılına göre %215,83 oranında, üretim miktarını ise % 233,81 oranında arttırmıştır. Verim ise 2000 yılındaki 1,200 kg/dekar düzeyinden 1,300 kg/dekar düzeyine yükselmiştir.
Bu iyileşme eğilimi 2013 yılı ile başlamış; bu yılda üretim yapılan alan geleneksel büyüklük olan 1.300 dekardan önce 1.800’e, 2014’de 2.280’e, 2015’de 2.300’e ve 2016 yılında da 2.590 dekara çıkarılmıştır. Elde edilen üretim ise buna paralel olarak 1.625’den 2.250 tona, 2014 yılında 2.964 tona, 2015 yılında 2.990 tona, en sonda da 2016 yılında 3.367 tona çıkmıştır. Verimlilik ise 2014 yılı ile birlikte her zamanki 1.250 kg/dekar olan düzeyinden 1.300 kg/dekar düzeyine çıkmış ve bu düzeyi 2015 ve 2016 yıllarında da sürdürmüştür.
Görüldüğü gibi Urla’da ekim alanlarının 2013 yılında birden artması ile birlikte hem üretimde hem de verimlilikte ciddi bir artış sağlanmıştır. Bu nedenle de bu 3, 4 yıllık gelişme bir başarıdır ve yapılması gereken şey bu başarıyı sürdürülebilir bir başarıya dönüştürmektir.
Bu başarıyı sürdürmek için yeni yeni tarım alanlarını enginar yetiştiriciliğine ayırmak mümkün olmakla birlikte bunun da bir sınırının olduğu bilindiği için üretimi ve verimi arttırmak için akla gelebilecek diğer yöntemlere de başvurulabilir.
Örneğin işlerin hiç de iyi gitmediği maliyetler, üretim değerleri ve ortalama satış fiyatları üzerinde araştırma ve çalışmalar yapılabilir.
Çünkü İzmir İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü’nün verdiği istatistiklere göre enginar üretimi nedeniyle Urla’da yaratılan üretimin değeri, üretim alanları ve miktarı artmış olmasına karşın son beş yıl içinde artmamıştır. 2011 yılında 21.474.000.-TL. olan üretim değeri 2012 yılında 21.193.000.-TL, 2013 yılında 16.706.100.-TL, 2014 yılında 19.828.000.-TL, 2015 yılında 19.955.250.-TL ve son olarak 2016 yılında 22.155.800.-TL düzeyinde kalmıştır. Artan üretimi dikkate aldığımızda kilo başına düşen üretim değerinin aynı kalmak değil; aksine azaldığı bile söylenebilir.
Nitekim 2011 yılında 64 krş/kg olan birim enginar maliyetinin 2012’de 79 krş/kg, 2013’de 86 krş/kg, 2014’de 87 krş/kg, 2015’de 91,41 krş/kg ve 2016’da da 98,04 krş/kg değerine yükselmiş olması; ayrıca 2011 yılında 200 krş/kg olan ortalama satış fiyatının 2012 yılında aynı düzeyde kaldıktan sonra 2013 yılında 150 krş/kg, 2014 yılında 175 krş/kg, 2015 yılında 180 krş/kg düzeyine indikten sonra 2016 yılında tekrar 2011 yılı düzeyine çıkmış olması; yani tohum, ilaç, mazot, ulaşım gibi girdi maliyetleri devamlı artarken ortalama satış fiyatlarının hep aynı düzeylerde kalması ortada ciddi sorunların bulunduğunu göstermektedir.
Diğer yandan, Avrupa kaynaklı bilimsel yayınlarda İzmir ve Aydın kaynaklı olduğu ifade edilen yaygın viral hastalıkların enginar üretimi yanında ihracının da Avrupa Birliği ülkeleri tarafından yasaklanması olasılığı dikkate alınarak, Türkiye kökenli enginarlarda ortaya çıkan viral hastalıkların giderilmesi konusu da çalışmalar yapılması gerekmektedir.¹
Bütün bu nedenlerle, hiçbir belediye yöneticisinin sadece ekim alanlarının ve üretim miktarının arttığından söz ederek pembe bir tablo çizmemesi; bu başarının sürdürülebilir hale gelmesi için görünen ya da görünmeyen tüm sorunları ele alarak, bunları ayrıntılı bir şekilde inceleyerek birkaç yıl sonra yaşanacak olası sorunları, daha vakit varken çözmesi gerekmektedir.
İzmir Büyükşehir Belediyesi’nin önderliği ve İzmir Kalkınma Ajansı’nın desteğiyle İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü, Ege ve Dokuz Eylül üniversiteleri işbirliğinde “varlık odaklı yerel kalkınma” fikriyle 2014 yılında hazırlanan ‘Yarımada Sürdürülebilir Kalkınma Stratejisi 2014-2023′ belgesinin ‘Yerel Üretim Projeleri‘ başlığı altında Urla’yı da içine alan Yarımada bölgesinde Sakız enginarı gibi yerel ürünlere yönelik tarım üreticiliğinin organize edilerek coğrafi işaretleme ve marka tescillerinin yapılacağı belirtilmekle birlikte; İzmir Büyükşehir Belediyesi Tarımsal Hizmetler Dairesi Başkanlığı yetkililerinden aldığımız bilgilere göre, Urla’da ya da başka bir yerleşimde enginar yetiştiriciliği konusunda bugüne kadar özel bir araştırma ya da uygulama projesinin geliştirilmediğini, herhangi bir coğrafi işaretleme ve markalaşma çalışmasının başlatılmadığını, Yarımada bölgesindeki enginar yetiştiriciliğinin dününü, bugününü ve geleceğini konu alan herhangi bir araştırma, plan ve programın yapılmadığını öğrendiğimiz için böylesi bir çalışmanın bir an önce başlatılması gerektiğini düşünüyoruz.
Ne de olsa, söyleyip yazmakla yapmak birbirinden farklı, apayrı şeyler…
O anlamda düzenlenen festivaller belki de bu konunun ele alınabileceği en uygun platformlar olabilir. Festival programına yerleştirilecek bir sempozyum, bir panel ya da en azından bir uzman çalıştayı ile konunun uzmanlarının çağrılarak ve bu tür sorunların o toplantılarda ele alınarak enginar üretiminin geleceğini planlamak mümkün olabilir.
Urla şayet iyi bir aşıksa, aşık olduğu enginarı koruyup kollamak, ona sahip çıkmak istiyorsa onu daha iyi tanıyıp sorunlarının farkına varır ve yarın öbür gün çekip gitmemesi için elinden gelen her şeyi yapar… Zaten Urla’dan da beklenen budur…
¹ Ergün, Müge; “Ege Bölgesi Enginar Üretim Alanlarında Görülen Viral Etmenlerin Biyolojik, Serolojik ve Moleküler Yöntemlerle Saptanması Üzerinde Araştırmalar“, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bornova-İzmir, 2013, s. 10
Yararlanılan Kaynaklar
Kenanoğlu Bektaş, Z., Saner, G.; “Türkiye’de Enginar Üretimi ve Pazarlaması“, Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 2013, Cilt 27, sayı 1, s. 115-128
Şinik, Aykut, “Enginarda (Cynara scolymus L.) Sulama; Azot Form ve Dozlarının Yaprak Oluşumu ve Aktif İçerik Maddeleri Üzerinde Etkileri“, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir, 2008
http://www.fao.org/faostat/en/#data
Kent Stratejileri Merkezi 