İclal Dinçer*
Dünya mirasının uluslararası bir çatı altında korunması fikri, I. Dünya Savaşı’nın yarattığı tahribattan etkilenerek başlamış ve II. Dünya Savaşı sonrasında gelişmiştir. 1959 yılında Nil vadisi’nde inşa edilen Aswan Barajı nedeniyle taşınması gündeme gelen Abu Simbel Tapınağı ise konunun somutlaşmasında belirleyici unsur olmuştur. UNESCO bu konunun yanı sıra yükselen sular nedeniyle tehlike altında olan Venedik kenti ve Pakistan’da Moenjodaro antik kenti ile en büyük Budist yerleşmelerinden biri olan Endonezya’daki Borobodur Tapınağı‘nın korunmaları için uluslararası kampanyalar başlatmıştır. Bu çalışmalarının sonunda, ICOMOS (International Council on Monuments and Sites) tarafından hazırlanan taslak metin UNESCO’nun 16 Kasım 1972 tarihli toplantısında Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunması Hakkında Sözleşme (Dünya Miras Sözleşmesi) (Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage) adıyla kabul edilmiştir. Metin IUCN (International Union for Conservation of Nature) üyeleri tarafından 1968 yılında kabul edilen doğal çevrenin korunması konusundaki ilkeler de dikkate alınarak hazırlanmıştır (URL1 ve Slatyer, 1984). Sözleşmede dünyadaki sosyal ve ekonomik şartların değişmesiyle kültürel ve doğal mirasın giderek artan bir hızla yok olma tehdidi altında kalmasına vurgu yapılarak ve bu durumun bütün devletler için bir yoksullaşma olduğu kabul edilmektedir. Bu kapsamda tüm ülkelere bir çağrıda bulunulmakta, bu miras değerlerinin ulusal düzeyde korunması ülkelerin ekonomik, bilimsel ve teknik kaynaklarının yetersiz olması nedeniyle çok zordur, ayrıcalıklı öneme sahip olan kültürel ve doğal miras değerleri tüm insanlığın dünya mirası olarak koruma altına alınmalıdır denilmektedir (URL2 ve URL3). Türkiye Sözleşmeyi on yıl sonra 14.04.1982 tarih ve 2658 sayılı Yasayla kabul etmiştir (14.02.1983 tarih ve 17959 sayılı Resmi Gazete).
UNESCO‘nun geliştirdiği önemli uygulamalardan biri 1978 yılında dünyadan 12 miras alanı ile başlatılan Dünya Miras Listesi‘dir (Wolrd Heritage List). 2011 yılı itibariyle Sözleşme’yi imzalayan 187 ülkeden 153’ünde yer alan 725’i kültürel, 183’ü doğal, 28’i karma toplam 936 Dünya Miras Varlığı‘nın (World Heritage Property) korunması başta Taraf Devlet (State Party) olmak üzere dünyanın ortak sorumluluğundadır (Url4).
Bu konudaki önemli yapılanmalardan ilki 1977 yılında 28 madde olarak hazırlanan ve koruma evreninin gelişmelerine paralel 2008 yılında 19. kez revize edilerek günümüze 290 madde halinde ulaşan Dünya Miras Sözleşmesi Uygulama Yönergesi‘dir (Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention). Varlıkların Liste’ye teklif edilmesi, korunması, yönetilmesi, izlenmesi süreçlerinde eşgüdümü sağlamak üzere kullanılan bu rehberde Dünya Miras Listesi‘ne girmek üzere teklif edilen kültürel ve doğal mirasın “üstün evrensel değeri“nin (outstanding universal value) tanımlanması, bu değerin özgünlüğünün (authenticity) ve bütünlüğünün (integrity) bozulmadan gelecek kuşaklara aktarılmasından emin olunması ve taraf devletlerin bu konuda sorumluluk üstlenmesi için yapılması gerekenler tanımlanmaktadır (URL5).
Dünya Miras Listesi‘ne teklif edilecek kültürel ve doğal varlıkların seçim ölçütleri de düzenli olarak Dünya Miras Komitesi tarafından gözden geçirilmekte ve Dünya Miras Sözleşmesi Uygulama Yönergesi’nde yayımlanmaktadır. 2004 yılından itibaren aşağıdaki ölçütlerden en az birine uygun olan varlıkları Dünya Miras Listesi‘ne teklif edilmektedirler.
* İnsanın yaratıcı dehasının bir başyapıtını temsil etmek;
* Bir zaman diliminde ya da dünyadaki bir kültürel alanda mimarlık, teknoloji, anıtsal, sanat, kent planlama, peyzaj tasarımı konularında meydana gelen gelişmeleri, önemli bir dönüm noktası olarak sergilemek;
* Kültürel bir geleneğin veya yaşayan ya da ortadan kalkmış bir medeniyetin tanıklığını üstlenmek;
* İnsanlık tarihinde önemli aşamaları gösteren yapı tipi, mimari veya teknolojik bütünlük veya peyzajın seçkin bir örneği olmak;
* Çevre, kültür ve insan etkileşimini temsil etmek; ya da geri dönüşü olmayan değişimin etkisi altında savunmasız hale gelen geleneksel insan yerleşimlerinin, arazi kullanımının ya da deniz kullanımının seçkin bir örneği olmak;
* Olaylar veya yaşayan gelenekler, fikirler, sanatsal ve edebi eserler ile doğrudan veya somut olarak ilişkili, olağanüstü evrensel öneme sahip olmak;
* Mükemmel doğal olayları ya da istisnai doğal güzelliği ve estetik önemi olan alanları içermek;
* Devam eden önemli jeolojik süreçler ya da önemli jeomorfolojik veya fizyografik özellikler dahil olmak üzere dünya tarihinin önemli aşamalarını temsil eden seçkin örnekler olmak;
* Evrim süreci içinde devam eden temel ekolojik ve biyolojik süreçleri ve karasal, tatlı su, kıyı ve deniz ekosistemleri ile bitki ve hayvan topluluklarının gelişiminin seçkin örneklerini temsil etmek;
* Bilim veya koruma açısından olağanüstü evrensel değer taşıyan tehlike altındaki türler de dahil olmak üzere, biyolojik çeşitliliğin yerinde korunması için en önemli ve en özellikli doğal yaşam alanlarını içermek (URL6).
(*) Ersoy, M. (Der.), (2016) Kentsel Planlama, Ansiklopedik Sözlük, Ninova Yayıncılık, İstanbul, s. 95-97
Devam Edecek
Kent Stratejileri Merkezi 