Sözlük’ten: Ulaşım Ana Planı*

Ela Babalık Sutcliffe

Ulaşım Ana Planı, ulaştırma altyapısına yapılacak yatırımların, düzenlemelerin ve işletme yaklaşımlarının belirlendiği uzun erimli planlardır. Ulaşım ana planı bir ülkenin tümüne, hatta bir kıtaya veya bir kaç ülkeyi içerecek şekilde bir ulaşım koridoruna ilişkin yapılabilir; ancak genellikle kentsel ulaşım planlaması için kullanılan bir terimdir. Son derece kapsamlı bir araştırma ve çalışmanın ürünü olarak hazırlanan Ulaşım Ana Planı kapsamında, özellikle konut-işyeri ve konut-okul yolculuklarına ilişkin anketler yapılarak kentte var olan yolculuk katsayısı ve yolculuk desenleri belirlendikten sonra, arazi kullanım planlarıyla ilişkilendirilerek  ve çeşitli tahmin yöntemleri ile modeller kullanılarak geleceğe yönelik kestirimler yapılır.

Ulaşım Ana Planı, genellikle dört aşamalı ulaşım planlama modeli kullanılarak hazırlanır.

İlk aşama Yolculuk Üretimidir (Trip Generation) ve kent genelinde yapılan bölgeleme doğrultusunda her bölge veya bölgecikte ne sayıda yolculuk üretileceği tahmin edilir. Bu aşamada yolculuğun başlangıç yeri olarak kabul edilen her bir bölgede çeşitli değişkenler dikkate alınarak yolculuk sayısı hesaplanır. Bu değişkenlere örnek olarak hane halkı geliri, hane halkında çalışan kişi sayısı ve araç sahipliği verilebilir.

İkinci aşama Yolculuk Dağılımıdır (Trip Distribution) ve her bir bölgede başlayan ve önceki aşamada belirlenmiş olan yolculukların hangi bölgelere gideceği modelleme ile hesaplanır. Böylece başlangıç (origin) bölgeleri ile varış (destination) bölgeleri arasında yolculukların dağılımı modellenir. Bu süreçte bölgelerin büyüklüğü ve bölgeler arasındaki mesafe gibi faktörler dikkate alınır.

Üçüncü aşama Türel Dağılımdır (Modal Split) ve yolculukların ne oranda toplu taşıma ile ne oranda özel araç (otomobil) ile yapılacağı kestirimini içerir.

Dördüncü aşama olan Trafik Ataması (Traffic Assignment) aşamasında ise tahmin edilen yolculukların güzergah seçimi konusunda tahminler yapılır. Yolculuk süresini en az kılacak seçimler yapılacağı varsayımıyla hareket edilir.

Modelleme ile gelecekteki trafik tahmininin yapılmasından sonra, elde edilen sonuçlar kentin var olan altyapısı, ekonomik ve finansal kısıtlar, ayrıca oluşacak trafiğin kentsel ve çevresel etkileri gibi ölçütler dikkate alınarak değerlendirilmelidir. Geleneksel ulaşım planlama yaklaşımı olarak tanımlanan ve 1970’li yıllardan itibaren büyük eleştiri alan yaklaşım çerçevesinde model sonucunda ne kadar yolculuk hacmi oluşacağı tahmin ediliyorsa, buna uygun altyapı yapılması için motorlu taşıt yolları genişletilmiş, kent merkezlerinde yeni yollar açılmış ve bunlar yıkıma neden olmuştur. Buna rağmen yolculuk talebi ve özellikle otomobil kullanımı tüm dünyada sürekli arttığı için, yapılan yeni yollar veya yollar genişletilerek elde edilen kapasiteler yine de talebi karşılamaya yetmemiş, trafik sıkışıklığı tüm dünya kentlerinde yaşam kalitesini tehdit eden başlıca sorun olmaya devam etmiştir. Motorlu taşıt trafiğini temel alan bu yaklaşım olumsuz çevresel etkileri, kent yaşamına etkileri ve getirdiği ekonomik maliyetler nedeniyle de eleştirilmiştir.

Bu nedenle çağdaş ulaşım planlaması yaklaşımları çerçevesinde, modelleme sonucunda elde edilen kestirimler eğer mevcut ulaşım altyapısının sunduğu kapasite ile karşılanamayacak kadar büyükse, çeşitli ulaşım politikaları oluşturularak bu talebi düşürmek veya değiştirmek amaçlanmaktadır. Bir diğer deyişle motorlu taşıt yolu altyapısının kapasitesini oluşacak yolculuk talebine uygun hale getirmek için yeni yollar yapmak yerine, talebi mevcut taşıt yolu altyapısının sunduğu kapasiteye uygun hale getirmek için yolculuk talebinin değiştirilmeye çalışılması hedeflenmektedir. Yolculuk Talep Yönetimi olarak tanımlanan bu yaklaşım ile otomobil yolculuk talebinin toplu taşıma (ve olanaklıysa yürüme ve bisikletli ulaşım) yolculuklarına aktarılması sağlanmalıdır. Böylece dört aşamalı modelin üçüncü aşamasındaki Türel Dağılım verilerinin kentte uygulanacak ulaşım politikalarıyla yani dış etkenlerle değiştirilerek özel araç yolculuklarının payının azaltılması yönünde uygulamalar yapılmalıdır.

Bu kapsamda Ulaşım Ana Planında sadece büyük altyapı yatırımları değil, otomobil kullanımının azaltılmasını sağlayacak Yolculuk Talep Yönetimi uygulamaları ve mevcut altyapının en verimli biçimde kullanılmasını sağlayacak Trafik Yönetimi düzenlemeleri de içerilmektedir.

Kaynaklar

Hensher, D. A. (2007) Handbook of Transport Modelling, Elsevier Sceince.

Ortûzar, S. J. D. ve Willumsen, L. G. (1994) Modelling Transport, Wiley.

O’Flaherty, C. A. (1997) Transport Planning and Traffic Engineering, Arnold.

* Kentsel Planlama, Ansiklopedik Sözlük, Derleyen: Melih Ersoy, Ninova Yayıncılık, İkinci Basım, Nisan 2016, s. 452