Ali Rıza Avcan
Hollandalı tarih profesörü Johan Huizinga (1872-1945), Homo Ludens isimli yapıtında oyunun tanımını şu şekilde yapar: “oyun, özgürce razı olunan, ama tamamen emredici kurallara uygun olarak belirli zaman ve mekân sınırları içinde gerçekleştirilen, bizatihi bir amaca sahip olan, bir gerilim ve sevinç duygusu ile ‘alışılmış hayat’tan ‘başka türlü olmak’ bilincinin eşlik ettiği, iradi bir eylem veya faaliyettir.” (1) Bu bağlamda, oyun dünyadaki değişik kültürlerin oluşmasını sağlayan en önemli özellik olarak kabul edilebilir. Huizinga‘ya göre oyun canlının bir tepki ya da içgüdüsü değil, belli bir işleve sahip bir eylem olarak kültürden daha eskidir. (2)
Huizinga’ya göre oyunun genel karakteristikleri şunlardır:
❖ “Her oyun her şeyden önce gönüllü bir eylemdir”.
❖ “Oyun keyfe kederdir. Oyundan alınan zevk, oyunu ihtiyaç olarak hissettirdiği ölçüde oyunun gerekliliği emredici hale gelmektedir. Oyun her an ertelenebilir veya iptal edilebilir”.
❖ “Oyun serbesttir, oyun özgürlüktür (…) oyun ‘gündelik’ veya ‘asıl’ hayat değildir. Oyun, bu hayattan kaçarak, kendine özgü eğilimler olan geçici bir faaliyet alanına girme bahanesi sunar”.
❖“Gündelik hayatın içinde bir kesinti, bir rahatlama meşguliyeti olarak gözükmektedir. Fakat oyun düzenli olarak tekrarlanan bu niteliğiyle bile, genel anlamdaki hayata eşlik etmekte, onun bir tamamlayıcısını, hatta bir parçasını meydana getirmektedir. Hayatı süslemekte, onun boşluklarını doldurmakta ve bu bağlamda vazgeçilmez olmaktadır”.
❖ “Zaman ve mekân olarak bazı sınırların içinde ‘sonuna kadar oynanır’. Kendi akışına ve kendinde anlamına sahiptir (…) Oyun sürerken hareket, gidiş-gelişler, kader değişiklikleri, birbiri yerine geçmeler, bağlanmalar ve ayrılmalar görülür”.
❖ “Oyun gündelik hayattan, bu hayatın içinde işgal ettiği yer ve süreyle ayrılır. Yalıtılmış ve sınırlı olma niteliğine sahiptir”.
❖ “Oyun düzen yaratır, oyun düzenin ta kendisidir”.
❖ “Oyun dahil eder ve serbest bırakır. Özümler. Yakalar, başka bir ifadeyle, cezbeder”. (3)
Bu bağlamda eski deyimiyle “müsabaka“, yeni kullanımıyla “yarışma” da bir oyundur. Hem de tarafların karşılıklı rekabetine dayanan ve bu nedenle de yarıştırarak zevk veren keyifli bir oyundur. Tabii ki oyunun kuralları ve kurgusu, oyunu oynayan tüm taraflar için adil, anlamlı, sonuç alıcı ve taraflara zevk vermeyecek kadar kolay olmamak koşuluyla… Ayrıca oyun içinde ortaya çıkacak “düzenbazları“, “hilekârları” ve kurallara karşı çıkıp kurallara uymayan “oyunbozanları” da dikkate almak koşuluyla….
Çünkü, yine Huizinga‘ya göre, “oyun mutlak bir düzen gerektirir. Bu düzenin en küçük bir ihlali oyunu bozar, oyun niteliğini ve değerini yok eder“. (4)
Bu düşüncelerle yıllardır ulusal ve uluslararası düzeyde şirket, sivil toplum örgütü, meslek odası ve belediyelere yönelik gerçekleştirdiğim açık ya da kapalı alan eğitim ve eğlence etkinliklerinde, yaşanan ortak sorunu ve oyuncuları dikkate alarak kurguladığım takım oyunlarını yönetip bu konularda kalem oynatmış biri olarak oynattığım ya da gözümün önünde oynanan diğer oyunların matematik bir “düzen” içinde “adil“, “anlamlı“, “sonuç alıcı” ve oynayanlar için keyif alacak şekilde “gerilimli” olmasına, oyunu bir kez daha oynamak isteyecek şekilde zevk alınmasına, oyunun oynamayı mümkün kılmayacak derecede fazla zor ya da kolay olmamasına; ayrıca, oyunlarda hakem olduğumda ya da bir seçici bir jüri kurduğumda jürinin önceden belirlenmiş oyun kurallarına göre adil kararlar vermesine dikkat etmişimdir.
Ama bir süredir, kendimi yakın hissettiğim şehir ve bölge planlamacılarının meslek örgütü TMMOB Şehir Plancıları Odası tarafından düzenlenen “Raci Bademli İyi Uygulamalar Yarışması” isimli yarışmanın 2021 ve 2023 yıllarında yapılan son iki uygulamasında, oluşturulan jürinin “yapılabilirlik“, “sürdürülebilirlik” ve “hukuka uygun olma” gibi ilkelerin yanında önceden belirlenmiş oyun kurallarına uymaksızın ve asıl önemlisi kullanıcıların görüşlerini almaksızın ödüller verdiğini görüyor; böylelikle, değerli bir şehir plancısı anısına düzenlenen bu yarışmanın amacı dışına çıkıldığına, yarışmaya katılanların sunduğu proje ve uygulamalar arasında yarışma şartnamesinde belirtildiğinin aksine o projenin başarıyla uygulanıp uygulanmadığına bakılmaksızın ve o projeler hakkındaki görüş, düşünce, öneri ve eleştirileri göz ardı ederek ödüller verildiğine, sonuç olarak o değerli şehir plancısı adına verilen ödülle ödülü veren kurumun saygınlığının yıprandığına tanık oluyorum.
Sözünü edeceğim yarışma, 2003 yılında vefat eden Prof. Dr. Raci Bademli anısına ilk kez 2003 yılında düzenlenip o tarihten sonra her iki yılda bir; yani, 2005, 2007, 2009, 2011, 2013, 2015, 2017, 2019, 2021 ve 2023 yıllarında toplam 11 kez verilmiş olan Raci Bademli İyi Uygulamalar Ödülleri‘nin 2021 ve 2023 yılı sonuçlarıyla ilgili olacak. Tabii ki bu değerlendirmelerde, yaşadığım kent İzmir‘le ilgili olanlarını ele alıp ödül öncesi ya da sonrasında o projeyi izleyip hangi noktalara gittiğini ya da gidemediğini görüp tanık olan bir İzmirli olarak düşündüklerimi yazacağım. Ardından da bu düşünceler çerçevesinde yararlı olmak amacıyla çeşitli öneriler geliştirmeye çalışacağım.
O nedenle ilk olarak 2021 ve 2023 yıllarındaki yarışmalar sonucunda verilen ödüllerin İzmir‘le ilgili olanlarını hatırlamak isterim:
2021 tarihli yarışmaya katılan toplam 14 proje arasından 4’ü İzmir‘le ilgili olup bunlardan İzmir Büyükşehir Belediyesi ile ilgili olan iki projeyi ele almak istiyorum. Bunlar sırasıyla “Talatpaşa Yaya Geçidi Düzenleme Projesi” ile “Peynircioğlu Deresi Ekolojik Koridor Projesi” uygulamaları olacak.
2023 tarihli yarışmaya katılan toplam 12 proje arasından 2’si İzmir‘le ilgili olup bunlardan “İyi Uygulama Ödülü Birincilik Derecesi” verilen Karşıyaka Belediyesi‘ne ait “Karşıyaka Kentsel Gıda Strateji Belgesi” ile “İyi Uygulama Ödülü Üçüncülük Derecesi” verilen İzmir Büyükşehir Belediyesi‘ne ait “Cittaslow Metropol Projesi Sakin Mahalle Programı” ile görüşlerimi paylaşacağım.
İşin ilginç yanı şu ki, 2021 ve 2023 yarışmalarında ödül alan dört uygulamadan üçünün yanlışlığı, yetersizliği ve başarısızlığı konusunda daha önce yazılar yazıp görüşlerimi paylaştığımız bir durumla karşı karşıya olduğum anlaşılıyor. O nedenle, bu üç yazımıza konu olan projeleri hatırlayıp o günlerde söylediklerimi yeniden tekrarlamakta yarar görüyorum.
Ancak ondan önce hakkında herhangi bir yazı yazmaya değer bulmadığım 2021 tarihli ödülü alan “Talatpaşa Yükseltilmiş Yaya Geçidi Düzenlemesi Projesi” ile ilgili görüşlerimi paylaşmak isterim.
Aslında, TSE Teknik Kurulu‘nun 14 Haziran 2012 tarihli toplantısında kabul edilen 12527 no’lu “Şehir İçi Yollar, Kaldırım ve Yaya Geçitlerinde Ulaşılabilirlik İçin Yapısal Önlemler ve İşaretlemelerin Tasarım Kuralları” isimli zorunlu TSE standardının “Işık Kontrolsüz Hemzemin Yaya Geçitleri” başlıklı 5.4.1.2. maddesinde yer alan düzenlemelerin yükseltilmiş yaya geçitleri ile ilgili tasarım kurallarını belirlediğini bilmekle birlikte;
(WHO) Dünya Sağlık Örgütü‘nün 2013 yılında yayınladığı “A Road Safety Manual for Decision-Makers and Practitoners” isimli rehberi 2017 yılında Türkçeye kazandıran Emniyet Genel Müdürlüğü‘nün “Yaya Güvenliği, Karar Organları ve Uygulayıcılar İçin Karayolu Güvenliği El Kitabı” ile
(WDU) Dünya Engelliler Birliği (World Disability Union)’nce hazırlanıp 7 Haziran 2013 tarihinde tüm birlik üyesi ülkelerin ortak deklarasyonuyla kabul edilen “Engelliler İçin Evrensel Standartlar Kılavuzu“nda ve
2010 yılında Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı‘nca yayınlanan “Yerel Yönetimler İçin Ulaşılabilirlik Temel Bilgiler Teknik El Kitabı“nda yer alan bilgiler,
İzmir Büyükşehir Belediyesi tarafından 2020 yılında tasarlanıp uygulanan 34 metre uzunluğundaki yükseltilmiş yaya geçidi projesinin dünyada ya da ülkemizde ilk kez gerçekleştirilen özgün ve yenilikçi bir tasarım/uygulama olmadığını, yükseltilmiş yaya geçidi düşünce ve uygulamasının, 2020 tarihli İzmir, Talatpaşa Bulvarı uygulaması öncesinde dünyanın birçok kentinde olduğu gibi Aydın (2018), İstanbul, Kayseri (2017) ve Sakarya (Mart/2020) gibi kentlerde de uygulandığını göstermektedir.
Kâğıt üzerinde ya da fotoğraf, maket ve üç boyutlu görsellerle iyi bir tasarım ve uygulamaymış gibi gösterilen bu projenin, bu tür yarışmalarda seçici kurulun titizlikle ele alması gereken “sürdürülebilirlik ilkesi” açısından ne durumda olduğunu ise 2 Temmuz 2020 tarihinde İzmir Büyükşehir Belediyesi‘nin “Sanat eseri gibi yaya geçidi İzmir’de öncelik yayaların güvenliği” başlıklı haberine eklenen fotoğrafla, görünürlüğün azalıp neredeyse yok olduğu 5 Kasım 2023 tarihli fotoğraf en iyi şekilde göstermektedir. Aralarında sadece iki yıl olan bu iki fotoğrafı görünce insanın aklına gelen ilk sorular şu şekilde oluyor:
“Taksilerin müşteri bulmak için yanaşıp park ederken, acaba çevrede bir trafik polisi var mı diye tedirgin olması ve geçiş alanı içinde yayalara yol veren trafik ışığı bulunması nedeniyle trafiğin ağır işlediği ya da yıllardır ölümlü ya da ağır yaralamalı bir trafik kazasının olmadığı bu noktada yükseltilmiş yaya geçidi yapılması gerçekten gerekiyor muydu ?“
“Diğer kentlerin örnek alacağı en iyi uygulama bu muydu?”
“Ödül acaba bu yükseltilmiş yaya geçidindeki -daha sonra silikleşip yok olan- göz alıcı desenlere mi verildi?“
“Ödül, kentin diğer bölgelerindeki yükseltilmiş yaya geçitleri dikkate alınmadan, sırf Alsancak gibi herkesin gözünün önündeki bir örnek olduğu için mi verildi?“
2021 yılının ikinci özendirme ödülünün konusu olan “Peynircioğlu Deresi Ekolojik Koridor Projesi” uygulaması ile ilgili olarak 20 Ekim 2020 tarihinde yazdığım “Çevre Adına Söylenen Yalanlar” başlıklı yazımda ise, başlı başına bir kent suçu mahalli olan Mavişehir‘de satılan dairelerin rantının yükselmesinde etkili olan; ancak daha sonra yüksek bakım masrafları nedeniyle bakımını yapamadıkları ortak alanların İzmir Büyükşehir Belediyesi‘ne devredilmesi suretiyle daha iyi, düzenli ve ucuz bir şekilde bakılmasını arzulayan site yönetimlerinin, bu alanların bakımının halkın vergileriyle oluşan kısıtlı belediye bütçesine nasıl bir yük haline getirdiğini, böylelikle yüksek gelirli zenginlerin oturduğu bu alanların kentin diğer bölgelerinde yaşayan yoksul ve dar gelirli insanların aleyhine nasıl soylulaştırıldığını anlatmaya çalışmıştık. (1)
2023 yılının birincilik ödülünü alan Karşıyaka Belediyesi‘ne ait “Karşıyaka Kentsel Gıda Strateji Belgesi“nin çarpık yapılaşma ile tarım alanlarının imara açılması gibi politika ve uygulamaları görmezlikten gelerek ve Karşıyaka’daki tarım ve gıda yapılanmasını bilmeden mevcut hukuki düzenlemelere ve toplumsal gerçeklere aykırı olup uygulanması ve sürdürülmesi mümkün olmayan yanlarını ise 4 ve 11 Eylül 2023 tarihli iki ayrı yazımda dile getirmiştim. Ayrıca tanıtımı 27 Ağustos 2023 tarihinde yapılan ve eylem planları henüz hazırlanmayan; adeta, “fırından yeni çıktığı için dumanı üstünde tüten” bu çalışmaya aradan iki ay geçtikten sonra, bu strateji belgesindeki hedeflere ulaşılıp ulaşılmadığı hususunun henüz belli olmadığı bir süreçte “başarılı” denilerek örnek gösterilmesi ve birincilik ödülü verilmesinin şaşkınlığını yaşıyorken… (2), (3)
Henüz uygulanıp sonuç alınmamış olup 2023 yılı yarışmasında üçüncülüğe değer görülen “Cittaslow Metropol Projesi Sakin Mahalle Programı” hakkındaki görüşlerimi ise 23 Haziran 2022 tarihli “Pazaryeri’nden bir Cittaslow Metropol yaratmak…” başlıklı yazımda anlatarak İtalyan markalı bu şablon projenin uygulanabilirlik ve sürdürülebilirlik gibi temel ilkeler açısından ne kadar sorunlu olduğunu, Basmane bölgesiyle Pazaryeri mahallesini yakından bilen biri olarak anlatmaya çalışmıştım. (4)
Bütün bu projelerle ilgili görüş ve değerlendirmelerimi, “Raci Bademli İyi Uygulamalar Ödülü Yarışması” için TMMOB Şehir Plancıları Odası tarafından şartnameye bakarak sonuçlandırmak isterim:
Raci Bademli İyi Uygulamalar Ödülü Yarışması, TMMOB Şehir Plancıları Odası tarafından, “çeşitli ölçek ve kapsamda bölgesel planlama, kentsel planlama, kentsel tasarım, kentsel koruma, doğal varlıkların ve kültürel mirasın korunması, kentsel yenileme, kentsel dönüşüm, sağlıklaştırma, kentsel ulaşım (toplu taşım, trafik sakinleştirme, yayalaştırma, doğal varlıkların ve kültürel mirasın korunması vb.) gibi mekânsal konular ile şeffaf yönetim, katılımcılık, kentsel ekonomik kalkınma ve istihdamın geliştirilmesi, yoksulluk ve yoksunluğun azaltılması, dezavantajlıların kentsel yaşama katılması, toplumsal ve kentsel bütünleşme ve yaşam kalitesinin artırılması gibi sosyal ve ekonomik sorunların çözümünde başarılı olan plan ve projeler hazırlayan / hazırlatan ve uygulamaya koyan merkezi ve yerel yönetimlere, özel sektöre, akademik kurumlara ve sivil toplum kuruluşlarına açık, serbest, ulusal ve tek kademeli bir yarışmadır.” tarafından tanımlanmaktadır. (9)
Ayrıca Arkitera isimli İnternet portalının 12 Temmuz 2021 tarihli “Raci Bademli İyi Uygulamalar Ödülü 2021” başlıklı haberinde yazılı olan bilgilere göre söz konusu yarışmanın amacı ve konusu şu şekilde belirlenmiştir:
“Raci Bademli İyi Uygulamalar Ödülü Yarışması, 01.09.2003 tarihinde kaybettiğimiz değerli hocamız Prof. Dr. Raci Bademli anısına ilk olarak 2003 yılında düzenlenmiş olup iki yılda bir tekrarlanmaktadır. Yarışma ile, doğrudan ya da dolaylı olarak kent ile ilgili mekansal, sosyal, ekonomik vb. konularda hazırlanarak uygulamaya konulmuş, sorunların çözümünde başarılı olan plan projelerin tanıtımının yapılması, öneminin vurgulanması ve örnek uygulamaların ortaya çıkarılarak değerlendirilmesi amaçlanmakta olup yarışma ödüllendirme süreçleriyle desteklenmektedir“. (10)
Bu ifadeden anladığımız şey, yarışmaya ancak “hazırlanarak uygulamaya konulmuş, sorunların çözümünde başarılı olan” plan ve projelerin katılması gerektiği halde, henüz uygulamaya konulmamış ya da başarıya ulaşmamış plan ve projelerin yarışmaya katılarak ödüllendirildiğidir. Ayrıca burada söz edilen “başarı” sözcüğü ile neyin anlatılmak istendiği ve bu başarının ölçülüp ölçülmediği konusu da önem taşımaktadır. Örneğin jüride yer alanlar o başarıyı ölçmek için proje mahalline giderek o proje ya da plandan yararlananlara fikirlerini sormakta mıdır?
O nedenle 2021 ve 2023 ödüllerini veren jüri üyelerine şu dört temel soruyu sormanın uygun olacağını düşünüyorum:
1. Karşıyaka Gıda Strateji Belgesi gibi henüz uygulama aşamasına girmemiş dumanı üstünde projeler bu yarışmaya niye dahil edilmiş ve ödül verilmiştir?
2. Jüri tarafından değerlendirmeye alınan proje ve planların başarılı olup olmadığı nasıl ölçülmüştür? Bu çerçevede, söz konusu plan ve projeden yararlananların görüşünü almak ya da o projelerle ilgili olarak yazılmış ya da ifade edilmiş görüş, düşünce, eleştiri ve önerileri dikkate almak akıllarına gelmemiş midir?
3. “Peynircioğlu Deresi Ekolojik Koridor Projesi“ ve “Cittaslow Metropol Projesi Sakin Mahalle Projesi” gibi projelerdeki soylulaştırma girişimleri niye iyi örnek olarak ödüllendirilmiştir?
4. “Talatpaşa Yükseltilmiş Yaya Geçidi Düzenleme Projesi“nin halihazırdaki durumunu dikkate aldığımızda, ödüllendirmelerde projelerin sürdürülebilirliği konusu niye dikkate alınmamıştır?
Bu sorulara yanıt verilerek değerlendirme ve eleştirilerim doğrultusunda ödüllendirme uygulamasının yeniden gözden geçirilmesi, jürinin yarışma koşullarına uygun kararlar vermesi ve bu kararlarının gerekçesini kamuoyu ile paylaşması; ayrıca, Johan Huizinga‘nın, “oyun mutlak bir düzen gerektirir. Bu düzenin en küçük bir ihlali oyunu bozar, oyunun niteliğini ve değerini yok eder” ifadesini akıllarında tutmaları dileğiyle…
(1) Huizinga, J., Homo Ludens, Oyunun Toplumsal İşlevi Üzerine Bir Deneme, Ayrıntı Yayınları, Birinci Basım, Eylül 1995, İstanbul, Sh.48.
(2) Age Sh. 16
(3) Age Sh.24-26
(4) Age Sh. 27.
(5) http://www.kentstratejileri.com/2020/10/27/cevre-adina-soylenen-yalanlar/
(6) http://www.kentstratejileri.com/2023/09/04/gida-strateji-belgeleri-ve-kapitalizm-neden-ve-sonuc-1/
(7) http://www.kentstratejileri.com/2023/09/11/gida-strateji-belgeleri-ve-kapitalizm-neden-ve-sonuc-2/
(8) http://www.kentstratjileri.com/2022/06/23/pazaryerinden-bir-cittaslow-metropol-yaratmak/
(9) https://www.spo.org.tr/detay.php?sube=0&tip=44&kod=10536
(10) https://www.arkitera.com/yarisma/raci-bademli-iyi-uygulamalar-odulu-2021/
Kent Stratejileri Merkezi 