Ali Rıza Avcan
“Ut beni hüzünlüyken bile mutlu ediyor. Bana unutulan ama mutluluk verdikleri için unutulmaması gereken harika insanların hikayelerini anlatıyor. Onlar unutuldu ama müzikleri unutulmadı.”
Marko Melkon Alemşeryan
2 Mayıs 1895 tarihinde İzmir‘de doğan Ermeni asıllı udi ve şarkıcı Marko Melkon Alemşeryan (Μάρκος Μελκόν)’ın babası tüccar Garabed, annesi de Rose Hrepsme Alemşeryan idi. 1902 yılında 17 yaşındayken Osmanlı ordusunda askerlik yapmamak için ödenen cizyeyi ödeyemediği için önce Atina‘ya, 10 Şubat 1920’de de ABD, New York‘a gitmiş, 10 Ekim 1922’de Massachusetts eyaletinin Boston şehrinde yaşarken ABD vatandaşlığına geçmiş ve her iki ülkede çalıştığı tavernalarda ud çalıp şarkılar söylemiştir. 1929-1935 döneminde Massachusetts eyaletinin Middlesex, Watertown yerleşiminde, 1935-1963 döneminde New York‘un Queens bölgesinde yaşamış ve 1963 Nisan’ında aynı yerde vefat etmiştir.
Konuştuğu Türkçe, Ermenice ve Rumca dillerinde geniş bir repertuara sahip olan Marko Melkon Alemşeryan 1937 yılında “Oğlan oğlan” şarkısı ile ilk plak kaydını yapmıştır.
Dönemin ünlü firmaları Re, Kaliphon, Metropolitan ve Balkan‘dan bir dizi plak çıkardı. 1960 yılında, Jules Dassin‘in Pazar Günü Asla (Pote tin Kyriaki) filmi için Manos Hacıdakis‘in bestelediği “Ta pedia tou Pirea” şarkısında ud çalması için ünlü orkestra şefi Don Costa‘dan teklif almış ve bu cazip teklifi kabul etmiştir. Film, 1961’de bu şarkıyla En İyi Müzik Oscar‘ını almıştı.
Marko Melkon Alemşeryan (Μάρκος Μελκόν) Amerika Birleşik Devletleri‘nde Orta Doğu ve oryantal dans müziğinin önemli bir erken dönem figürüydü ve çoğu şarkısını Türkçe söylüyordu.
Şimdi gelin isterseniz, Marko Melkon Alemşeryan‘ı, 26 Ekim 1929 doğumlu kızı Rose Hagopian-Moziyan-Alemşeryan‘ın ağzından dinleyelim:
“Babam Melkon Alemşeryan, 2 Mayıs 1895’te İzmir’de (İzmir), Ermeni ebeveynler Garabed ve Hripsime Alemşeryan’ın çocuğu olarak dünyaya geldi. Annesi gençliğinde gitar dersleri almasını istiyordu ama bulabildikleri en yakın şey uddu. Yani tesadüfen bu onun enstrümanı oldu. On yedi yaşında Türk ordusundaki görevini yerine getirecekti. Babasının onun adına cizye ödeyip askerlikten muaf olmasına gücü yetmediği için Yunanistan’ın Atina şehrine kaçtı ve burada taverna ve kahvehanelerde çaldı. İzmirli olduğundan akıcı bir şekilde Yunanca konuşuyor ve şarkı söylüyordu. 1921’de müzisyen arkadaşı ve meslektaşı Achilles Poulos ile birlikte Amerika’ya gitti. New York’a vardığında gemide tanıştığı bazı Yunan denizciler onu doğrudan bir kahvehaneye götürdü. Bütün gece elinde ud çalmış ve sonunda ertesi sabah cepleri parayla dolu olarak kız kardeşinin evine varmış. Ailesi onu bu kadar parayla bulunca şok oldu. Kimse Melkon kadar şok olmadı. Amerika’da müzisyen olarak çalışabileceğini bilmiyordu. Böylece kariyerine kabare sanatçısı olarak başladı. Marko Melkon sahne adını aldı. Yunanlılar, özgün tarzı nedeniyle onun Yunan olduğunu iddia ettiler. 1923’te ailesi Türkiye’yi terk etmek zorunda kaldı ve Yunanistan’a kaçtı. Marko’nun biriktirdiği parayla Amerika’ya geçiş masraflarını karşıladı.
1928’de Marko evlenmek için Yunanistan’a döndü. Selanik’te bir hafta içinde İzmirli Ermeni kızı Azad Karnoogian ile tanışıp evlendi. Eski arkadaşı Achille Poulos sağdıç olarak görev yaptı. Düğünden önceki gece Marko, genç gelininin ağladığını görünce onunla evlenmeye zorlandığını sanıp oradan kızgınlıkla ayrıldı. Achille onu bunun doğru olmadığına ikna etmeye çalıştıysa da tartışma alevlendi ve zavallı Achille sonunda Marko’nun udunu kafasına yedi. Yine de Marko ve Azad ertesi gün evlendiler. Çift, Marko’nun Mt. Auburn Bulvarı’nda bir müzik ve plak dükkanı işlettiği Watertown, Massachusetts’e yerleşti. Benim ve ağabeyim Garabed’in iki çocukları vardı. Buhran sırasında babam işini kaybetti ve biz de New York’a taşındık ve orada yeniden kulüplerde çalmaya başladı. Kırklı yıllarda MeRe, Kaliphon ve Metropolitan plak şirketlerinde yapılan bir dizi plağın yayınlanmasıyla popülaritesi arttı. İlk albümü “Oğlan, Oğlan” ülke genelinde büyük beğeni topladı. 1950 yılına gelindiğinde Marko’nun kayıtlarının bulunmadığı bir Ermeni hanesi neredeyse yoktu. Grubunda kemancı Nişan Sedefliyan veya Nick Doneff, ünlü kanun sanatçısı Garbis Bakırcıyan ve genellikle gece kulübündeki kadın dansçılardan biri olan bir dümbelek sanatçısı vardı.
Babamın beni bir kayıt seansına götürdüğünü hatırlıyorum. “Püsküllü bela”yı kaydediyorlardı. Mühendis, bunun ana kayıt olacağını her söylediğinde, dümbelek çalan zavallı kadın sinirleniyor ve ritmini kaybediyordu. Hepsi kontrol odasında kayıttan müziği dinliyordu, bu yüzden beni duyabildiklerinin farkına varmadan dümbeleği alıp ona eşlik ettim. Babam dışarı çıktı ve ben de sinirleneceğini düşünerek dümbeleği hemen bıraktım. Bunun yerine, “Sen çal!” dedi. Onun dünyasının bir parçası olmak çok heyecan vericiydi ve genç bir kız olarak, kayıt başına 5 dolarlık bir servet kazandım! Yaz aylarında, otellerin Doğu Yakası’nın her yerinden gelen Ermeni göçmenlerle dolup taştığı Catskill Dağları’na giderdik. Marko, Tannersville Bar, Washington Irving Hotel ve Clinton Hotel’de çaldı. Bir yıl babamın annemi, teyzemi ve beni yazın çalacağı Tannersville Bar’a götürdüğünü hatırlıyorum. Biz geldiğimizde başka bir udçu, babamın şarkılarından birini çalıyordu. Bitirdikten sonra babam bana ud sanatçısı hakkında ne düşündüğümü sordu. “Bir amatör için hiç de fena değil” dedim. Marko güldü ve besbelli benim hayranlığımdan etkilenmişti. Onun dünyadaki tek profesyonel ud çalan olduğunu sanıyordum! Sahnedeki varlığı ve Ermenilerin “kef zamanı” (iyi, keyifli zamanlar) dedikleri şeyi yaratma yeteneği gerçekten dikkate değerdi. “Kef-making” (keyif yapma) işini sanata dönüştürdü ve bence bu onun en büyük yeteneğiydi. Muhtemelen daha bilgili veya teknik açıdan daha yetkin ud çalanlar vardı ama hiçbiri Marko olamadı. Efsanevi kör ud sanatçısı Udi Hrant’ın İstanbul’dan New York’a gelişini hatırlıyorum. Akşam yemeği için evimize geldi ve sonrasında bizim için çaldı. Teyzem, Marko’ya “Çok güzel çalıyor değil mi?” dedi. Marko şöyle yanıtladı: “Ben bu tür müzik çalmıyorum. İnsanları dans ettiriyorum.” Hiçbir şey bundan daha doğru olamazdı. Konu kabare tarzı çalmaya ve iyi vakit geçirmeye geldiğinde Marko tartışmasız kraldı. Her hayranının sadece ismini değil aynı zamanda en sevdikleri şarkıyı da biliyordu. Hangi şarkıyı ne zaman çalacağını ve zevklerine göre özel olarak nasıl çalacağını biliyordu. Herkese sanki tek başına oynuyormuş gibi hissettirdi. Hiçbir müzisyen Marko kadar bahşiş kazanmadı (müzisyenlerin üzerine dolar banknotları atılırdı). Club Zara ve Club Khyam’ın açılışında Boston’a gitti ve haftalarca Philadelphia, Chicago veya Detroit’e giderek onların kulüplerinde ve kahvehanelerinde çaldı.
New York’taki 8th Avenue orta doğu kulübü sahnesi giderek daha popüler hale geldikçe, Marko’nun izleyicileri arasında Amerikalılar da yer almaya başladı. En tanınmış kulüpler olan Port Said, Britania, Mısır Bahçeleri ve Grecian Palace Cafe, Leonard Bernstein, Melvin Douglas, Ann Sheridan ve Dave Brubeck gibi ünlülerin uğrak yeriydi. 1950’de Mısır Bahçeleri’nin giriş ücreti 3,50 dolardı; bu Copacabana’dan elli sent daha fazlaydı! Sahibi çekingen bir adamdı, bu yüzden Marko konukları selamlamak ve dağıtmak için sık sık sahneden atlıyordu. Annem gündüzleri şapkacı olarak çalışıyordu. Babam balık tutmayı severdi ve kulüp randevusundan sonra genellikle sabah 4.00’de doğrudan Sheepshead Körfezi’ne giderdi. Yemek yapmayı çok seviyordu ve Yunanistan’da öğrendiği balık yemeklerinde uzmanlaşan olağanüstü bir şefti. Kabare hayatı gece saat 10.00 sıralarında başladığından günleri serbestti. Vodvile gitmeyi seviyordu ve benim okuldan eve gelip ona eşlik etmemi sabırsızlıkla bekliyordu.
1960 yılında “Pazar Günü Asla” filmi çekildi. Annem de babam da bu filmi çok sevdiler çünkü onlara Atina’da tanıdıkları insanları hatırlattı. Marko, Amerikalı orkestra lideri Don Costa filmin şarkısında ud çalmasını istediğinde çok heyecanlandı. Hatta konseri gerçekleştirmek için Müzisyenler Birliği Yerel 802’ye bile katıldı. 1957’de caz trompetçisi ve prodüktörü olan kocam Roger Mozian, babamın Decca plakları için tek uzun süreli çalma albümünü kaydetti: Hi-Fi in Asia Minor. Bu büyük bir başarıydı ve Marko’nun Ermenice, Yunanca ve Türkçe şarkı söylemesini sağladı. Roger daha önce Dance Band ve Ud için Asia Minor adlı bir eser yazmıştı. Birlikte kaydettiler ama asla yayınlanmadı. Kayıt sırasında Marko’nun etrafına özel duvarlar örmek zorunda kaldılar çünkü Marko tüm enstrümanlar çalarken udunu duyamadığını söyledi! Babam mükemmel bir şovmendi, sahne dışında bile performans sergiliyordu ama müzik onun gerçekten ilk aşkıydı. Nick Kenny ile yaptığı röportajda udun metresi gibi olduğunu hissettiğini söyledi. Göz ardı edildiğinde soğuk tepki verdi. 1952’de kalp krizi geçirdiğinde doktorları en az bir yıl süreyle çalışmayı bırakması konusunda ısrar etti. Kendisi ve tüm aile için en zor yıldı. Hayranlarından alışık olduğu alkışa ve ilgiye çaresizce ihtiyacı vardı. İyileştiği yıl boyunca kendisi ile ne yapacağını bilmiyordu ve biz de onunla ne yapacağımızı bilmiyorduk! Bazen huysuz olabiliyordu ve hayal kırıklığı hepimiz tarafından hissediliyordu. Başlangıçta bahçe işleri ve evdeki ufak tefek işler ile meşgul olmaya çalışsa da Marko böyle bir aile hayatına uygun değildi. Ruh halindeki değişimler aşırıydı ve keskin alaycılığı bazen yakınındakileri incitiyordu. Şöyle derdi: ‘Beni kimse anlamıyor. Belki Rosig beni biraz anlıyor olabilir.” Marko yılı idare etti ancak yaşam tarzını tamamen değiştirmek zorunda kaldı. Hayatının geri kalanında içki ve sigarayı tamamen bıraktı. Ancak kalbi zayıfladı ve sonraki on bir yıl boyunca bir dizi küçük kalp krizi geçirdi. Kulüplerde çalmaya devam etti ama genellikle sadece hafta sonları. Kalbi nihayet 1963’te Astoria, Queens’teki evindeyken dayanamadı. Kayıtları hayatta kaldığı için minnettarım. Bu koleksiyonun derlenmesinde birçok anı hatırlandı. Kemancı Nişan Sedefliyan’ı sigarası ağzının kenarından sarkarken görebiliyorum… ve ilk anılarım babamın taksim (doğaçlama) çaldığı anılar. Kızının dansa gideceğini nasıl duyurduğunu ve bir yabancı ya da genç bir adam benimle dans etmeye cesaret ederse müziğin nasıl soğuyacağını hatırlıyorum.” (1)
Albümleri (2)
1. Music From Turkey, LP, Mono, Fiesta, FLP 1418, 1965.
🔴 Ali Dayı
🔴 Cemo Vay Cemile
🔴 Hastayım Yalnızım
🔴 Trabzon Yalı Boyu
🔴 Bekledim Günlerce
🔴Yüce Dağ Başında
🔴 Açmam Açamam
🔴 Su Dere Yonca
🔴 Sen de Leyladan mı Öğrendin
🔴 O Günkü Gördüm Seni
2. Marco Melkon, CD, Traditional Crossroads, CD 4281, 1996.
🔴Yandım Yandım, Keman: Nişan Sedefliyan
🔴 Oğlan Oğlan
🔴 Allan Gel – Keman: Nick Doneff
🔴 Ekinim Harmanım Yok
🔴 Hicaz Taksim
🔴 O Asil Gözleri
🔴 Gideceksin Gurbet Ele, Keman: Nick Doneff
🔴 Çifte Telli, Keman: Nişan Sedefliyan
🔴 Aman Arap Kızı, Kanun: Kanuni Garbis, Keman: A. Zervas
🔴 Oğlan Yalanlar Düzme
🔴 Nazlı Kadın
🔴 Çapkın Çapkın
🔴 Hanım Oyunu, Keman: Nişan Sedefliyan
🔴 Hüzzam Taksim
🔴 Mecnun Oldum Bir Güzele, Kanun: Kanuni Garbis, Keman: A. Zervas
🔴 Bahçelerde Ben Gezerim, Keman: Nick Doneff
🔴 Püsküllü Bela, Kemal: Nick Doneff
🔴 Kadifeden Kesesi
🔴 Bu Gece Çamlarda Kalsak
🔴 Seviyorum Ayıp Mıdır?
🔴 Asia Minor
3. I Go Around Drinking Raki: ca.1942-1951 NYC Recordings, (30XFile, FLAC), Canary Records, 2019.
🔴 Rakı İster İster
🔴 Hanım Oyunu
🔴 Hüzzam Taksim
🔴 Çapkın Çapkın Bakarsın
🔴 Yandım Yandım
🔴 Halis Arap Kızı
🔴 Çiftetelli
🔴 Beyazın Adı Var
🔴 Anapsate Kai Sbusete Ta Sparmasete (Mumları Yak ve Söndür)
🔴 Trigurizo San Tin Nuxterida (Yarasa Gibi Dolaşıyorum)
🔴 Oğlan Oğlan
🔴 Yanakların Gül Olsun
🔴 Püsküllü Bela
🔴 Nazlı Kadın
🔴 Nihavent Taksim
🔴 Dokumacı Kız
🔴 Bahçe Duvarını Aştın, Victoria Hazan & Marko Melkon
🔴 Martinim Omuzumda, Marko Melkon & Victoria Hazan
🔴 Bir Gül Gibi
🔴 Gözlerinden Bellidir
🔴 Şeker Oğlan
🔴 Ta Oula Sou (Olduğun Her Şey)
🔴 Ethela Na’Rotho To Vradu (Bu Gece Sana Gelmek İstedim)
🔴 Rast Taksim
🔴 O Nasıl Gözler
🔴 Kadife Kantosu
🔴 Gideceksin Gurbet Ele
🔴 Galata’da Todoraki Doldur Doldur Ver Yanaki
🔴 Rixe Ta Mallia Sou Piso (Saçlarını Geri At)
🔴 Karcığar Taksim
4. Hi-Fi Adventure in Asia Minor (12XFile, FLAC, Album), Canary Records, 2020.
🔴 Eam Cheanar Yaren
🔴 Rommpi Rommpi
🔴 Tchomiko
🔴 Jezayire
🔴 Kasop
🔴 Depkey
🔴 Hanım Oyunu
🔴 Zeybekiko
🔴 Soodeh Soodeh
🔴 Kalamantiyano
🔴 Finjohn
🔴 Bar Dasnehchors
45’likleri (2)
1. “Değirmenci” ve “Bahçe duvarını aştım“, Victoria Hazan ve Marco Melkon, (Shellac, 10″, 78 RPM), Meyropolitan Phonıgraph Record Co., No.2004.
2. “Çapkın çapkın bakarsın“, “Hanım oyunu“, (Shellac, 10″, 78 RPM), Balkan Phonograph Records, No.4002.
3. “Nihavent taksim“, “Yandım, yandım, yanıyorum ben“, (Shellac, 10″, 78 RPM), Metropolitan Phonugraph Record Co., 2006.
3. “Pınara varmadın mı“, “Fincanı taştan oyarlar“, Nick Doneff ve Marko Melkon, (Shellac, 10″, 78 RPM), Metropolitan Phonograph Record Co., 2010.
4. “Hicaz neva“, “Bursa’nın ufak tefek taşları“, Garbis, Marko Melyon ve Nick, (Shellac, 10″, 78 RPM), Metropolitan Phonograph Records, 2017.
5. “Galata’da Todoraki, doldur doldur ver Yanaki“, “Vurma avcı, vurma kalbim yaralı”, (Shellac, 10″, 78 RPM), Kaliphon Phonograph Records, No.D-715.
6. “Gideceksin gurbet ele“, “Şu dere baştan başa“, Marko Melkon, (Shellac, 10″, 78 RPM), Kaliphon Phonograph Records, No.D-714.
7. “Aman Memo“, “El aman karşılama“, Kanony Garbis, Nick Doneff ve Marko Kelkon, (Shellac, 10″, 78 RPM), Kaliphone Phonograph Records, 706.
8. “Uşak taksim“, “Şedaraban taksim“, “(Shellac, 12”, 78 RPM), Pharos (2), P806.
9. “Sacramento, Boston, New York“, “Deniz kadar derin”, (10″, 78 RPM), Balkan Phonograph Records, No.822
10. “Hicazkar kürdi“, “Bu gece çamlarda“, (Shellac, 10″, 78 RPM), Metropolitan Phonograph Record Co., No.2007.
11. “Hicaz taksim“, “Rakı içer içer“, (Shellac, 10″, 78 RPM), Kaliphone Phonograph Records, 702.
12. “Çiftetelli“, “Olmaz ilaç“, (Shellac, 10″, 78 RPM), Kaliphone Phonograph Records, 703.
13. “Chiakpina Americana“, “Sparmachetta’yı açın ve kapatın“, (Shellac, 10″, 78 RPM), Kaliphon Phonograph Records, D-751.
14. “Oğlan oğlan“, “Çiftetelli“, Melkon Alemşeryan ve Klarinet Şükrü, (Shellac, 10″, 78 RPM), RCD Victor, 26-2053.
15. “Püsküllü bela“, “Hüzzam taksim“, Marko Melkon, Nick Doneff, (Shellac, 10″, 78 RPM), Kaliphone Phonograph Records, 700.
16. “Gözlerinden bellidir“, “Rast taksim“, Marko Melkon, Nick Doneff, (Shellac, 10″, 78 RPM), Kaliphone Phonograph Records, 701.
17. “Hüzzam şarkı, endamın“, “Garip, Hicaz taksim“, Hanende Melkon, Harry Eff., (Shellac, 10″, 78 RPM), M.G. Parsekian, 516.
Derlemeler (2)
1. The Most Popular Turkish Songs Last 30 Years in U.S., Marko Melkon, Roza Eskinazi, Balkan, 1955.
2. The Most Popular Turkish Songs Last 30 Years In U.S., (LP, Derleme), Balkan Balkan, LP 4006, N-LP-4006, US, 1955.
3. The Most Popular Turkish Songs Last 30 Years In U.S., (LP, Derleme), Balkan Balkan, LP 4006, US, 1955.
4. Marko Melkon, 1988.
5. Marko Melkon, Falerian Kardeşler, Yunanistan, 1988.
6. Amerika’daki Yunan Halk Şarkıcıları, Markos Melkon, Lyra, Falirean Kardeşler, Yunanistan, 1992.
7. Anestis Delias, Markos Melkon, Anestis Delias 1912-1944, (CD, Derleme), Lyra, Falirean Kardeşler, CD 4642.
8. Amerika’nın Yasak Rebetikaları, Markos Vamvakaris, Marika Papagika, Tetos Dimitriadis, Amalia Vaka, Virginia Magidou, Markos Melkon, George Katsaros, Kostas Dousias, Rosa Eskenazi, (5XCD, Derleme, Özel Baskı, Kutu set, FM Records, FM2554.
……………………………………………………………………………………..
Kent Stratejileri Merkezi 