Ali Rıza Avcan
İzmir‘i, özellikle de Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemi İzmirini ele aldığımız bu yeni yazı serisinin konusu, bu topraklarda doğan ya da eserlerini bu topraklarda vermiş olmasına karşın bizlerin unutup hatırlayamadığı İzmirli sanatçılar… Özellikle de Osmanlı döneminde bu kentte resim yapıp şiir yazan, beste yapıp şarkı söyleyen, fresk yapıp heykele şekil veren, güzel binalar yapan Rum, Ermeni, Yahudi, Levanten ve Türk sanatçılardan, çoğumuzun hafızasında yok olmuş olanlardan söz edeceğiz. İlk elde aklımıza gelen Boğos Tatikyan, Alphons von Cramer, Ovide Curtovich, John Dabour, Nicolas-François Dracopolis, Evelyn Purdie, Christian de Marinitsch, Theofrastos Triantafillides, Jean Eritzian, Athanase Apartis, Samuel Sinai, İzak Algazi, Alberto Filstern Akaer, Raymond Péré, Henry John van Lennep, Marko Melyon Alemşeryan, Nusret Ayetullah Sumer, Santo Şikari, Max Maxudiyan, Giulietta de Riso, Magali Noel ve Fuat Mensi gibi unutulan sanatçıları ele alıp hem yaşam öykülerini hem ortaya koydukları sanat eserlerini sizlerle paylaşıp unutulmamak üzere hafızalara yerleştirmeye çalışacağız.
Bu kapsamda bugün ilk ele alacağımız sanatçı, 1820 İzmir doğumlu Ermeni sanatçı Boğos Tatikyan. 19. yüzyıl İzmirinde önemli sanatsal çalışmalara imza atan Ermeni asıllı Boğos Tatikyan (Tatikian) litografi (taş baskı) ağırlıklı çalışan bir ressam ve aynı zamanda matbaacı idi. 1840’lı yıllarda resim çalışmalarına başlamış, Kevork Pamukciyan‘a göre 1859 yılında İzmir‘de ilk fotoğrafhaneyi açmış ve aynı yıl litografhanesini kardeşi Bedros‘a teslim etmiştir. İzmir’de yayınlanan birçok ticaret yıllığında ad ve adresinin yer alırken Cumhuriyet döneminin İzmir ile ilgili ilk ticaret rehberi olan 1926 tarihli Ticari ve İktisadi İzmir Rehberi‘nde yer almaması dikkat çekicidir.
3 Nisan 1852 tarihli “Nuh’un Güvercini” adlı Ermenice gazetede yayınlanan bir reklam, Ermeni gravürcü Tatikyan Boğos’un, Osmanlı Sultanları’nın renkli ve altın yaldızlı gravürlerini hazırladığından ve bunların İzmir ile İstanbul’da satılacağından söz etmektedir. Farklı dil ve cemaatlere ait yayınları basan Tatikyan Matbaası’nda, Boğos Tatikyan tarafından oluşturulan taş baskı resimler de çoğaltılmıştır. Tatikyan’ın gravür çalışmaları, Osmanlı padişah portreleri dışında büyük ölçüde İzmir’de yaşayan farklı etnik kimlikler ve mesleklerden kişileri mesleklerini tanıtıcı biçimde ve farklı giyim-kuşamları ile betimlemektedir. American Board’un (American Board of Commissioners for Foreign Missions) misyonerleri olarak İzmir’de görev yapan anne ve babası ile birlikte çocukluğunda bir süre İzmir’de yaşayan ve ileriki yıllarda diplomat ve yazar olarak Amerika’yı temsil eden Samuel G. W. Benjamin, anılarında, Tatikyan’dan resim dersleri aldığını belirtmektedir. Benjamin, Tatikyan’ın İzmir konulu tanıtıcı resimlerinin, kente gelen yabancı turistler için hazırlandığını söyler. Sanatçının, II. Abdülhamid Dönemi’nde Birleşik Devletler Kongre Kütüphanesi için hazırlatılan 1893 tarihli taşbaskı albümlerinden biri İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı’nda bulunmaktadır. Bu albümde, İzmir’in sokak satıcılarıyla Rum, Ermeni, Yahudi ve Türk kadın ve erkek tiplerini, giyim ve kuşamlarını gösteren sonradan renklendirilmiş taş baskı resimler yer almakta, kentteki çok yönlü renklilik adeta Tatikyan’ın resimlerinde hayat bulmaktadır.
Sanatçının 1922 yılında ya da daha önce İzmir‘den ayrılıp ayrılmadığı, nereye gittiği, hangi yıl nerede öldüğü gibi bilgilere ulaşılamamış; ayrıca, İzmir’de ilk fotoğrafhaneyi açmış olduğu iddia edilmekle birlikte kendisine ya da fotoğrafhane isminin basılı olduğu bir fotoğrafa rastlanmamıştır. Nail Moralı, “Mütarekede İzmir, Önceleri ve Sonraları” isimli kitapta Türklerin Tatikyan Matbabası‘na, özellikle de ihtiyar Tatikyan‘ı sevdiklerini belirtip kendisinin onu sık sık ziyaret ettiğini, Boğos‘un ölümünden sonra matbaayı kardeşi Bedros‘un devraldığını belirtmiş olsa da, sanatçının yaşamı bugün itibariyle belirsizdir.
Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Grafik Sanatlar Bölümü öğretim görevlisi Ömer Durmaz tarafından kaleme alınıp İzmir Kalkınma Ajansı (İZKA) tarafından 250 adet basılan “Yüzyıl İzmir’inde Ressam Boğos Tatikyan, Tatikyan Matbaası” isimli eser, sanatçıyı hatırlayıp tanıtma açısından yerinde bir girişim olmakla birlikte; baskının sadece 250 adetle sınırlı tutulması ve onların da protokole dahil olan zevata verilmesi nedeniyle İzmirlilerin ve diğer geniş kitlelerin bu kitaba ulaşması mümkün olmamış, o nedenle söz konusu kitap şimdiden müzayedelerde açık artırmaya konu olan bir nesneye dönüşmüştür.
Şimdi gelelim sonradan renklendirilmiş 53 adet taş baskı gravür ile 31 padişah gravüründen oluşan Padişahlar Albümü‘nden 4 adet gravür olmak üzere toplam 57 adet güzel eseri izlemeye… Böylelikle 19. yüzyıldaki hemşerilerimizi, kadınları, satıcıları, değişik meslek mensuplarını daha iyi ve daha yakından tanımaya…
Yararlanılan Kaynaklar
1. Daşçı, S. (2011) “19. Yüzyılda İzmir’de Dünyaya Gelen Bazı Gayrimüslim Sanatçılar ve Sanatsal Etkinlikleri Hakkında Bir Değerlendirme“, Sanat Tarihi Dergisi, C.XX, Sayı 2, Ekim 2011, s.37-44.
2. Daşçı, S. (2013) “İzmirli Ressam Boğos Tatikyan ve ABD Ulusal Kütüphanesi’ne Hediye Olarak Hazırlanan Gravür Albümü“, The Journal of Academic Social Science Studies, Volume 6 Issue 1, p.531-568, Ocak 2013.
3. Daşçı, S. (2012) “1893-1896 İzmir Ticaret Yıllıklarında Adı Geçen Sanatçılar ve Sanatla İlgili Meslekler Üzerine Bir Değerlendirme“, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, Cilt 1, Sayı 3, s.17-52.
4. Murat Bardakçı, “Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı’nın yayınladığı bu kitap, kültürümüz bakımından yerli otomobil projesi kadar önemlidir!“, https://www.haberturk.com/yazarlar/murat-bardakci/3445649-sanayi-ve-teknoloji-bakanliginin-yayinladigi-bu-kitap-kulturumuz-bakimindan-yerli-otomobil-projesi-k#:~:text=2022%20-%2012%3A47-,Sanayi%20ve%20Teknoloji%20Bakanlığı%27nın%20yayınladığı%20bu%20kitap%2C%20kültürümüz%20bakımından,basılmış%20ilk%20kitap%20olarak%20bilindi
5. Durmaz, Ö. , Dereli, İ. (2021) 19. Yüzyıl İzmir’inde Ressam Boğos Tatikyan, Tatikyan Matbaası, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı İzmir Kalkınma Ajansı Kültür Yayını, Aralık 2021, İzmir.
Kitabı indirmek için: https://kulturyayinlari.izka.org.tr/tatikyan/
6. Moralı, N. (1976) Mütarekede İzmir, Önceleri ve Sonraları, İstanbul, 1976, s.85.
7. Özmakas, Y., “İzmir’de Ermeni matbaacılığı“, https://www.academia.edu/85809942/İzmirde_Ermeni_matbaacılığı
Kent Stratejileri Merkezi 