Ali Rıza Avcan
Bir söylenceye göre adını “Sumak” adlı bitkiden aldığı söylenen Manisa‘ya bağlı Soma yerleşiminde yaşayan insanların, şiddetli bir deprem sonrasında, Yunt dağları silsilesinin eteklerindeki Soma Boğazı/Oluğu denilen Bakırçay Havzası‘ndaki bugünkü geniş alana taşındığı rivayet edilir. TDK Sözlüğü‘ne göre “Soma” sözcünin ilk anlamı, “ilk damıtılan ve içinde anason bulunmayan rakı“, ikinci anlamı ise Yunanca‘dan gelen şekliyle “vücut gözelerinin topu“dur. Gönlümüz anasonsuz rakıdan yana olmakla birlikte, aynı sözcük diğer yandan Eski Yunanca´da gövde, cisim, madde, beden, cüsse, vücut hücrelerinin tamamı, cemaat, cemiyet, takım, ekip ve insan vücudu gibi bir çok anlama gelen bir sözcük olarak karşımıza çıkmaktadır.
Şimdilerde Soma ilçesinin küçük ve güzel bir mahallesi olan “Tarhala” adının kaynağı hakkında ise kesin bilgiye sahip olmasak da, yerleşimin bir kale; hatta, yakındaki antik Bergama Krallığı‘nın bir gözetleme kalesi olduğunu olduğunu anımsatan “Tafrala” (kazılmış çukurlar, arklar ve toprak tabyalar) sözcüğünden geldiği ya da köyün yakınlarındaki “Asartepe“, “Temenni” ve “Karşıyaka” isimli üç tepeyi tanımlayan Yunanca “Tiri Kale” sözcüğünden türetildiği söylenmektedir. Öğretmen, arkeolog, tarih araştırmacısı ve yazar Osman Bayatlı da, Bergama Krallığı döneminde Sanskrit dilinde “hamam” anlamına gelen Germe/Gharma yerleşiminin “Tarhala” olduğunu söylemektedir. Şimdilerde mahalle olan köy, 1968 yılında “Darkale” ismini almıştır. Aynı anlatıma göre yerleşimdeki halkın kömür madenleri nedeniyle Yassıtepe‘ye; yani, Soma‘ya göç etmesi nedeniyle Tarhala yerleşimi eski önemini kaybedip küçülmüştür. Ancak Hititler, Akalar, Lidyalılar, Persler, Makedonyalılar, Bergama Krallığı, Roma, Bizans, Selçuklu, Karesi Beyliği ve Osmanoğulları gibi kavim ve medeniyetlerin yaşadığı bu topraklarda yer yer onlardan kalan izlere rastlanmaktadır.
Soma‘yı ayrıca, ilçe merkezine 5-15 km kadar yakınlıktaki kömür ocaklarından çıkan linyit kömürünün işletilmesi nedeniyle 7 Eylül 1958 tarihinde açılan Soma Termik Santralı ve bu santralın açılışında çekilen büyük boyutlu fotoğrafları bir araya getiren bir albümü sevgili dostum sahaf, ressam Hakan Kazım Taşkıran‘ın Tepekule Kitaplığı ismini taşıyan dükkanında görüp açılışa katılan Cumhur Reisi Celal Bayar ile Başvekil Adnan Menderes dışındaki diğer politikacıların kimler olduğunu Hakan‘la birlikte belirlemeye çalıştığım tarihten bu yana bilirim.
Bunun dışında çalışmalarını halen sürdürdüğümüz “Darağaç’ı Hatırlıyor ve Unutmuyorum” projesi kapsamında 1928 yılında Belçikalı Traction-Electricite şirketi tarafından yapılan İzmir Elektrik Fabrikası‘nın, Soma Linyit İşletmesi‘nin düşük küllü ve nemli Lave kömürü ile Tüvanan (taşkömürü/antrasit) kömürünü kullanarak elektrik ürettiğini biliyordum.
Sonrasında 12-13 Mayıs 2014’de gerçekleşen büyük maden kazasında ölen 301 madenci nedeniyle ve bu cinayetlerden geriye kalan eş, çocuk ve aileler üzerindeki etkilerini araştıran sevgili arkadaşlarım Onur Yıldırım ve Uğur Şahin Umman‘ın kaleme aldığı “Çizmelerimi Çıkarayım mı?” isimli kitabı okuyarak öğrenmeye çalışmış, İzmir Körfezi‘nde çalışan gemilerden birine “Soma 301” adının verilmesi sonrasında o gemiye her bindiğimde gitmediğim; ama gönlüme düşmüş o coğrafyayı, o topraklardaki iş cinayetiyle öldürülen 301 işçiyi anar olmuştum.
Endüstriyel miras bağlamında emeğin miras hakkı çerçevesinde toplumsal hafızayı sorgulayan Darağaç projesini tasarlamadan önce Bergama‘daki Fabrika Projesi‘ni daha ayrıntılı öğrenip bilgi ve tecrübe aktarımı yapmak amacıyla sevgili dostlarım Orhan Beşikçi ve Mihriban Yanık ile birlikte yaptığım Bergama gezisinde Bergama eski belediye başkanı Mehmet Gönenç, hem benim, hem de Orhan Beşikçi‘nin dikkatini çekip araştırmamızı istediğinde Tarhala adlı bu yerleşim hakkındaki merakım daha da artmış, o gezi sonrasında şimdilerde Soma‘nın bir mahallesi olan Tarhala/Darkale) hakkında ulaşabildiğim bilimsel yayınlara bakarak bilgi edinmeye çalışmıştım.
Geçtiğimiz günlerde sevili dostlarım Orhan Beşikçi ile Bergamalı profesyonel turist rehberi ve yazar Mehmet Gülümser‘den gelen bir davet üzerine katıldığım ve Soma Belediyesi‘nce düzenlenen 7 Aralık 2025 tarihli Soma ve Tarhala/Darkale gezisinde bir grup İzmirli profesyonel turist rehberi, sanatçı ve gazeteci ile birlikte bu güzel coğrafyayı gezerek ve Soma Belediye Başkanı Sercan Okur ve belediye emekçileriyle tanışarak Soma ve Tarhala/Darkale‘yi yerinde görüp gözlemleyerek daha ayrıntılı bilgilere sahip oldum.
BU gezi sonrasında eve gelir gelmez de Soma Belediyesi‘ne ait İnternet sayfasından 2025-2029 dönemine ait stratejik planla 2021 tarihli Sayıştay Denetim Raporu‘nu ve 2023 tarihli İçişleri Bakanlığı Mülkiye Müfettişliği denetim raporunu inceleyerek, Soma Belediye Başkanı Sercan Okur‘un belediye meclis salonunda bize verdiği bilgilere ek olarak belediyenin durumu ile yürütülen belediye hizmetleri hakkında bilgi edinmeye çalıştım.
Ardından da “Darağaç’ı Hatırlıyor ve Unutmuyorum” projesinde birlikte çalıştığım sevgili Prof. Dr. Arife Karadağ ile bir araya geldiğimde, onun 2005 tarihli “Soma Oluğu: Coğrafi Çevre Değerlendirmelerine İlişkin Bir Araştırma” çalışması bağlamında kaleme aldığı “Coğrafi Değerlendirmelerle Soma’da Değişen Çevre, Kent ve Kimlik” kitabını okuyarak o güne kadar Soma ve Tarhala/Darkale hakkında tüm okuduklarımla tanık olup gördüklerimi bir araya getirerek Soma‘ya ve Soma Belediyesi‘ne yardımcı olmak amacıyla aşağıdaki düşünce ve önerilerimi oluşturmaya çalıştım:
1. Stratejik plandaki öncelik, amaç ve hedeflerin Soma’nın özgün sorun ve ihtiyaçlarını ele almayışı.
Soma Belediyesi‘nin 2025-2029 döneminde uygulayacağı stratejik planına baktığımızda planın mevcut durum analizi bölümünde sadece belediye örgütünün dikkate alınıp belediyenin hizmet ettiği Soma halkının sorun ve ihtiyaçlarına yönelik hiçbir bilgi, istatistik, analiz, öncelik, hedef ve amaca yer verilmediği görülmektedir.
Bu haliyle aynı büyüklükteki başka bir belediye için de geçerli olabilecek bu standart planın bir an önce güncelleştirilmek suretiyle Soma‘nın hava ve çevre kirliliği gibi sorunlarıyla diğer temel ihtiyaçlarını; ayrıca, halkın talep ve beklentilerini dikkate alan, özellikle de Soma Belediye Başkanı Sercan Okur‘un bizlere verdiği brifingte dile getirdiği çevre sorunları ve turizm hizmeti ile ilgili önceliklerin plana yerleştirilmesi uygun olacaktır.
2. Bugüne kadar Manisa Valiliği’ndeki Taşınmaz Kültür Varlıkları Fonu’ndan yararlanılmamış olması.
Soma Belediye Başkanı Sercan Okur ve diğer belediye çalışanlarıyla yaptığımız sohbetler sırasında ilçede bulunan taşınmaz kültür varlıklarının korunup değerlendirilmesi için bugüne kadar Manisa Valiliği emrindeki emlak vergisi fonundan yararlanılmadığı anlaşılmıştır.
21.07.1983 tarih, 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu‘nun 12. maddesi ile bu maddenin sekizinci fıkrasına göre düzenlenmiş olan Taşınmaz Kültür Varlıklarının Korunmasına Ait Katkı Payına Ait Yönetmelik hükümleri uyarınca belediyelerin ve il özel idarelerin görev alanlarında kalan kültür varlıklarının korunması ve değerlendirilmesi amacıyla 1319 sayılı Emlak Vergisi Kanunu uyarınca il sınırları içindeki emlak vergisi mükellefleri adına tahakkuk eden emlak vergisinin %10’u oranında taşınmaz kültür varlıklarının korunmasına katkı payı tahakkuk ettirilmekte olduğu için; ayrıca, Manisa Valiliği Yatırım İzleme ve Koordinasyon Başkanlığı‘nın 2019 yılı Sayıştay Denetim Raporu ekindeki listeden Manisa‘nın birçok ilçe belediyesini bu fona borçlu olduğu halde Soma Belediyesi‘nin kendisine ait 3.074.021.- TL tutarındaki payı ödemiş olduğu (1) ve bu durum -kuvvetle muhtemel- diğer yıllarda da devam ettiği için ilçe sınırları içindeki taşınmaz kültür varlıklarının Soma Belediyesi tarafından korunup değerlendirilebilmesi için her yıl hazırlanıp İzmir 2 Numaralı Taşınmaz Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu tarafından onaylanacak projelerle Manisa Valiliği Yatırım İzleme ve Koordinasyon Başkanlığı‘ndaki Taşınmaz Kültür Varlıklarının Korunmasına Katkı Payı fonundan yararlanılması uygun olacaktır.
3. Somut ve somut olmayan kültürel miras envanterinin hazırlanmamış olması.
Soma Belediye Başkanı Sercan Okur‘un sunduğu brifingde sevgili dostum Orhan Beşikçi‘nin sorusu sayesinde henüz hazırlanmadığını öğrendiğimiz somut ve somut olmayan kültürel miras envanterinin hem ilçedeki kültür turizminin gelişmesi, hem de mevcut kültür mirasının korunup sahiplenilmesi açısından bir an önce hazırlanarak devamlı güncellenmesi yerinde bir uygulama olacaktır.
4. Turizme yönelik bir kent rehberi ile haritasının olmayışı.
Yurtiçinden ya da dışından Soma‘ya gelecek turistlerin yararlanabileceği Türkçe dahil yabancı dillerde hazırlanmış bir kent rehberiyle haritasının hazırlanması yerinde bir uygulama olacaktır.
5. Bir örnek ve pilot proje olarak pansiyonculuğun geliştirilmesi.
İlçede Kültür ve Turizm Bakanlığı ile belediyeden ruhsat almış 10 konaklama tesisinde toplam 224 oda ve 452 yataklık bir kapasite olmakla birlikte; halkın ekonomik ve kültürel gelişimi açısından pansiyonculuğun teşvik edilerek özellikle Tarhala/Darkale mahallesinde belediye tarafından örnek bir uygulama olarak yapılacak pansiyonun işletilmesi yerinde bir hizmet olacaktır. (2)
6. Yetersiz turizm altyapısı.
Soma kent merkezindeki 10 konaklama tesisinde 224 oda ve 452 yatak bulunmakla birlikte; yeterli düzeydeki turizm altyapısının hazırlanmasını sağlamak amacıyla yerleşimin yakınındaki Bergama ilçesiyle işbirliği içinde turizm master planının hazırlanması, belgeli yeme içme tesisleriyle rekreasyon alanlarının geliştirilmesi yerinde bir çalışma alanı olacaktır.
7. “Enerji şehri” olmak yerine Temiz Hava Hakkı’nı savunan politika ve uygulamalar.
Soma benzeri şehirler, insanlarda olumlu bir imaj oluşturan “enerji şehri” kategorisinde ele alınıp Avrupa ve Türkiye ölçeğinde ve belediye birlikleri şeklinde örgütlenmekle birlikte (3) bu birlikler; özellikle de ülkemizdeki T.C. Enerji Kentleri Birliği‘nin kaynağı jeotermal enerjiye sahip olup çevre kirliliği boyutunda soruna sahip olmayan Kızılcahamam, Afyonkarahisar, Bozdoğan ve Buharkent gibi belediyelerin işbirliğine dayandığı için 14 büyükşehir, 90 büyükşehir ilçe, 16 il, 57 ilçe ve 24 belde belediyesi olmak üzere toplam 201 belediyenin üye olduğu T.C. Enerji Kentleri Birliği yerine linyit kömürünü kullanıp yakındaki kenti ve çevresini kirleten Çanakkale, Çan 18 Mart Termik Santrali, Afşin-Elbistan A Termik Santrali, Kütahya, Seyitömer Termik Santrali, Kütahya, Tunçbilek Termik Santrali, Sivas, Kangal Termik Santrali, Manisa, Soma A ve B Termik Santralleri, Muğla, Kemerköy Termik Santrali, Yeniköy Termik Santrali, Zonguldak, Çatalağzı Termik Santrali ve Muğla, Yatağan Termik Santrali yakınındaki belediyelerle alternatif bir iletişim ağının oluşturulması ve bu ağa EGEÇEP, Temiz Hava Hakkı Platformu ve Doğa Derneği gibi çevre örgütlerinin eklenmesi suretiyle çevre sorunlarına neden olan termik santral sorununun devamlı gündemde tutulmasına yönelik çalışmalar yapılması doğru ve yerinde bir çalışma olacaktır.
Bu konular üzerinde yeniden ve yeniden düşünülmesi ve bir an önce harekete geçilmesi dileğiyle…
Tabii ki bu yazının son sözü olarak, 7 Aralık 2025 tarihli Soma ve Darkale/Tarhala gezisini düzenleyerek bizleri Soma ve çevresi hakkında bilgilendiren Soma Belediye Başkanı Sercan Okur ile sevgili Mehmet Gülümser‘e teşekkür etmeyi unutmayarak…
…………………………………………………………………………………………………………………………….
(1) Manisa Valiliği Yatırım İzleme ve Koordinasyon Başkanlığı 2019 yılı Sayıştay Denetim Raporu, sh. 46, https://www.sayistay.gov.tr/reports/download/wEYDe58oyX-manisa-valiligi-yatirim-izleme-ve-koordinasyon-baskanligi
(2) http://www.manisa.ktb.gov.tr/TR-151997/belgeli—turizm-tesisleri.html
Soma ve Tarhala/Darkale ile ilgili videolar:
1- https://www.youtube.com/watch?v=P8R88vQqCh0
2- https://www.youtube.com/watch?v=T6f8ZsEIi-Q
3- https://www.youtube.com/watch?v=bxzA68U9NXM
4- https://www.youtube.com/watch?v=wit9ypyYiKw
5- https://www.youtube.com/shorts/iPgU7sOIumA
6- https://www.youtube.com/shorts/lnW-OqKajzU
7- https://www.youtube.com/shorts/10UrC2UW7oQ
8- https://www.youtube.com/shorts/BQ0ptOyKX64
9- https://www.youtube.com/shorts/dQwt4VQ7W1M
Yararlanılan Kaynaklar:
1. Akpınar, F., “Bir Yerel Koruma Çabasının Öznesi Olarak Darkale Köyü“, Ege Mimarlık, Ocak 2016, s. 20-25.
2. Aktaş, E., Manisa Soma Darkale Halkbilimi Araştırmaları, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2023-Balıkesir.
3. Brinkman, R., Feist, R., Marr, W. U., Nickel, E., Schlimm, W., Walter, H. R. “Soma Dağlarının Jeolojisi“, s.41-56
4. Etlacakuş, A., Conservation Aimed Evaluation of Darkale Rural Settlement in Soma, Manisa, Yayınlanmamış Yüksek Lisan Tezi, İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü Mühendislik ve Fen Bilimleri Enstitüsü Mimari Restorasyon Ana Bilim Dalı, July 2015, İzmir.
5. Etlacakuş, A., Turan Hamamcıoğlu, M., “Darkale’nin Koruma Amaçlı Değerlendirilmesi“.
6. Günay, V., “XVI. Yüzyılda Tarhala Örneğinde Anadolu’da İskan Değişimi“, Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt 21, Sayı 1, Temmuz 2006, s.107-122.
7. İlhan, G., Manisa Soma’da Bulunan Türk Devri Yapıları, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çanakkale, 2019.
8. Karadağ, A., Coğrafi Değerlendirmelerle Soma’da Değişen Çevre, Kent ve Kimlik”, Ege Üniversitesi Yayınları Edebiyat Fakültesi Yayın No: 131, 2005, İzmir.
9. Karadağ, A., “Linyit İşletmeleri ve Termik Santralin Ardından Soma’da Değişen Çevre, Kent ve Kimlik“, Ege Coğrafya Dergisi, 15 (2006), s.31-50.
10. Kuyulu, İ., “Geç Dönem Anadolu Tasvir Sanatından Yeni Bir Örnek, Soma Damgacı Camii“, s.67-78.
11. Sertkaya Doğan, Ö., “Soma Şehrinin Fonksiyonel Gelişimi“, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü Coğrafya Dergisi, Sayı 23, Sayfa 1-18, İstanbul, 2011.
12. Uçarkuş, G., Manisa Soma Darkale Mahallesi Geleneksel Konutları, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi ABD, 2019, Edirne.
13. Uykur, R., “Türk Mimarisinin Günümüze Kadar Geldiği Yerleşim Tarhala“, Sanat Tarihi Yıllığı, Sayı 29, 2020, s.247-278.
14. Yıldırım, O., Umman, U. Ş., Çizmelerimi Çıkarayım mı?, Ayrıntı Yayınları, Mayıs 2017, İstanbul.
Kent Stratejileri Merkezi 