Ege’de büyük kaçış (1)

II. Dünya Savaşında Adalardan Türkiye’ye Mülteci Akını

Prof. Dr. Esra Danacıoğlu Tamur

Louis de Berniéres’in çok satan Yüzbaşı Corelli’nin Mandolini adlı romanının arka planında Kefalonya’da İtalyan işgali ile başlayıp Alman işgali ilke süren II. Dünya Savaşının oluşturduğu bir aşk öyküsü anlatılır. Berniéres’in kaleminden İtalyan işgalciler güzel kızları gördüklerinde nizami yürüyüşe geçen, ortalıkta komutanları yoksa yoldaş selamı çakabilen, sevimli, neden oldukları sıkıntılar yüzünden az biraz mahcup, hatta neredeyse savaş-karşıtı askerler olarak hayat bulur. 1990’ların başında G. Salvatores, Mediterraneo (Akdenizli) filminde bu kez işgal için küçük bir Ege adasına gönderilen bir grup İtalyan askerinin, giderek köyün hayatının bir parçası haline gelmelerini etkileyici ve eğlendirici bir dille anlatır. Mediterrraneo, içinde bir kurşun bile atılmayan belki de tek savaş filmidir.

Ne sinemanın ne de edebiyatın yaşanmışlıkları, bire bir anlatmak gibi bir misyonu (son yıllarda tarihsel temalar söz konusu olduğunda bile) gerçeklik-hakikilikle bir alışverişi kalmamıştır. Ancak Berniéres’in kalemi ve Salvatores’in çekiminden zihnimizde kalan, Ege Adaları’nda ya da Adriyatik’te İtalyan İşgali’nin ılımlılığı ve insaniliğine ait izlenimler tarihsel ve dönemsel gerçeklerle pek de çelişmez.

Belki söze İtalyanlar ve Almanlardan bahsederek başlamak lazım. 1941 ilkbaharında Yunanistan “benzer ama farklı” iki müttefiğin; Almanya ile İtalyan’ın ortak işgali altında girer. İşgal ortaktır ama karakterler farklıdır. Alman ve İtalyan askerleri birbirlerinden pek haz etmedikleri gibi, yerli halkla da farklı biçimlerde ilişki kurmuşlardı. İtalyan askerleri için Almanlar basitçe “barbarlar”dı. “Disiplinsiz”, “savaş-karşıtı”, tavernalarda içen, sık sık “Hitler aşağı”, “Mussolini aşağı” gibi sloganlar atan, Yunanlılar saldırdığında bile silah çekmekte duraksayan İtalyan askerleri ise Alman müttefikleri için en hafif ifade ile baş ağrısıydılar. (1) Şüphesiz İtalyan ordusunu türdeş bir topluluk olarak tanımlamak yanlış olur. Ancak şuınun altını çizmek hem anlamlı ve hem de gereklidir. İtalya’da faşizm Almanya’da olduğu gibi saldırgan bir kitleselliğe, toplumsal bir histeriye dönüşememiş, yaygın kabul gören yeni davranış-düşünüş kodlarıyla yeni bir insan tipi yaratılamamıştır. Faşizm, siyaseten egemen ideoloji olsa da anti-faşist gruplar varlıklarını sürdürebilmiş, üstelik savaş içerisinde örgütlenmeyi ve Mussolini’nin iktidardan düşüşünden aylar önce, 5 Mart 1943’te FİAT fabrikalarında bir grev başlatmayı dahi becermişlerdir.

Faşizmin İtalya’daki bu içselleşmemiş yapıntı halini en iyi anlatan, herhalde müttefiklerin, yani düşman kuvvetlerin (!) 10 Temmuz 1943’de gerçekleştirdikleri Sicilya Çıkartması ve sonrasında yaşananlardır. Durumu şöylece özetlemek mümkün: Sicilya’da İtalyan birliklerinin çok büyük bir ksımı Müttefik Kuvvetleriyle karşılaştıkları ilk anda teslim olmayı tercih etmişlerdi. BU durumda, çıkartmadan sadece 8 gün sonra Sicilya’daki İtalyan esir sayısının 30 bine, 15 gün sonra 100 bine ulaşmasına (2) şaşmamak gerek. Ancak Sicilya’daki Alman askerlerinin direnişi nedeniyle ada 17 Ağustos’ta bütünüyle işgal edilebildi. BU arada, 25 Temmuz’da bir darbe ile Mussolini iktidardan indirildi ve yerine Mareşal Badoglio Hükümeti kuruldu. Eylül başında İtalya’da barış taraftarı gösteriler her tarafta boy göstermeye başladı. İtalya’da faşizm bir ulusal ideoloji değil de işgal güçlerinin dayattığı dünya görüşüydü sanki.

Gizlice müttefiklerle görüşen Badoglio Hükümeti, 8 Eylül günü müttefiklere kayıtsız şartsız teslim olduğunu ilan etti. İtalya’daki Alman birlikleri hızla Roma’yı işgal ettiler, Mussolini’yi kaçırdılar, ona kuzey İtalya’da Salo hükümetini kurdurdular. Kuzey İtralya’da neredeyse savaşın sonlarına kadar süren Alman işgal dönemi böylece başlamış oldu.

Kod Adı: Konstantin

Aslında daha 1943 başından itibaren Akdeniz’de bir müttefik çıkartması beklenmekteydi. Mihver Avrupası’nın güneye doğru uzanan iki yarımadası; İtalya ve Yunanistan böyle bir çıkartmanın olası bölgeleri gibi görünüyordu. Özellikle Hitler bu çıkartmanın tamamen ya da kısmen Yunanistan’a yöneleceği düşüncesindeydi. BU nedenle, 1943 başlarından itibaren bölgedeki Alman varlığı tahkim edilmeye çalışıldı. 1943 Baharı’nda Mussolini’ye sunulan bir memorandumda, Yunanistan’da bulunan İtalyan Birlikleri’ndeki yaygın eğilimin bölgeye düşman çıktığında direnmemek olduğu bildiriliyordu. (3) Durum böyle olunca Nazi yönetimi Balkanlar’da Alman varlığının güçlendirilmesi ve inisiyatifin bütünüyle ele alınmasına yönelik KONSTANTİN kod adıyla bir operasyon planı oluşturdu. 1943 Mayısı’nda Hitler’in düğmeye basmasıyla birlikte hem (4) Yunanistan’daki Bulgar asker4i varlığı arttırıldı, hem de bir dizi seçkin Nazi birliği Korint Kanalı’na, Mora Yarımadası’na ve Güney Yugoslavya’ya kaydırıldı. Müttefik Kuvvetleri ise planlanan Sicilya-İtalya harekatını örtmek için 1943’ün yaz aylarında 12. Ordu’nun Kahire’den Balkanlar’a, özellikle de Yunanistan’a bir çıkartma yapacağı senaryosunu işliyor, bu senaryo telgraflar ve radyo yayınları, sabotaj faaliyetleri ile destekleniyordu. Öyle ki, Sicilya’ya büyük müttefik çıkartması başlamadan tam bir gün önce, 9 Temmuz’da Yunanistan Kralı Georges, Kahire’den Yunan halkına seslenmiş ve halktan harbe hazır olmasını istemişti. Müttefikler bu şaşırtma senaryosunda öyle başarılı oldular ki, İtalyan çıkartması gerçekleştikten sonra bile Hitler Balkanlar ve Yunanistan’a yeni bir saldırının başlayacağı düşüncesiyle hazır beklemeyi tercih etti. (5) Ateşkesin ilan edildiği 8 Eylül günü İtalyan donanması ve ticaret gemilerine, en yakın müttefik limanına giderek teslim olmaları çağrısında bulunuldu. Almanlar tarafından batırılan ya da el konulanların dışında kalan İtalyan donanması, çoğu Malta’ya olmak üzere Sicilya, Cebelitarık, İskenderiye ve Hayfa gibi Akdeniz limanlarına giderek teslim oldular.

İtalya’nın kayıtsız şartsız tesliminin Yunanistan’da yol açtığı olayları araştırmacı Marc Mazover şöyle anlatıyor: “Ateşkes haberleri gelmeye başlayınca İtalyan birlikleri makinelilerini, silahlarını, ekipmanlarını direnişçilere satmaya giriştiler (…) 10 Eylül sabahı Atina uçsuz bucaksız bir pazaryerine benziyordu. İtalyanlar, birliklerini soyup soğana çevirmişler, silahları, motosikletleri, bisiklet, battaniye, ayakkabı ve ofis malzemelerini, daktilolarını hatta kumanya kaplarını satışa çıkarmışlardı.” (6) Naziler bu sefer de, uluslararası hukuka aykırı olmasına rağmen Balkanlar, Yunanistan ve Adalardaki tüm İtalyan birliklerinin silahlarına el konulması ve bu birliklerin etkisiz hale getirilmesini içeren AXIS planını yürürlüğe koydular. Alman-İtalyan ortak işgalinde bulunan bölgelerde Almanlar, İtalyanları ya savaşa Alman komutasında devam etmek ya da silahlarını vererek, ülke-dışına çıkarılmak üzere Almanlara teslim olmayı seçmek zorunda bıraktılar. Yunanistan’daki İtalyan askerlerinin büyük çoğunluğu mihver cephesinde kalmaktansa silahlarını teslim etmeyi tercih etti. Ayrıca hem adalarda hem de anakarada Almanlarla birlikte savaşa devam etmekte kararlı olanlar vardı. Özellikle Kara Gömlekliler Almanların safında kaldılar. Pinerolo’daki İtalyan birliğinin başındaki General Adolfo Infante ise 8 Eylül’de İtalya’nın teslim olmasından sonra Yunanistan’daki direniş örgütü ELAS’la bir antlaşma imzalayarak emrindeki 12 bin İtalyan askeriyle birlikte müttefikler tarafında geçti. (7) Adalarda durum çok farklı değildi. Tan Gazetesi, hususi muhabirine dayanarak ateşkesin ilan edildiği gün Rodos’u şöyle anlatıyordu:

“İtalya ile müttefikler arasında mütareke yapıldığını Rodos halkı radyolardan öğrenmiş ve bu haber adada yayılır yayılmaz İtalyan askerleri de dahil olduğu halde, İtalyan, Rum ve Türk ahali sokaklarda sevinçlerinden sıçramaya ve birbirleriyle öpüşmeye başlamışlardır. Bunlar müttefik kuvvetlerin bir an önce adaya gelip kendilerini tamamen kurtarmalarını beklemeye başlamışlardır. Yalnız adada bulunan bir tümen Alman askeri ile 1.500 koyu faşist bu tezahürata iştirak etmemişlerdir.” (8)

Devam edecek…

Dipnotlar

(1) Mark Mazover, Inside Hitler’s Greece: The Experience of Occupation, 1941-1944, Yale University Press, New Haven and London, 1993. s.145

(2) Tan Gazetesi, 19 Temmuz 1943 ve 25 Temmuz 1943.

(3) Mazover, age, s.145

(4) Mart 1942’de Yunanistan’daki Alman silahlı kuvvetleri 75 bin kadarken 1943 sonbaharında (İtalya’da savaş sürdüğü halde) Yunan topraklarındaki Alman askerlerinin toplamı 275 bini geçmişti. Peter D. Chimbos, Greek Resistance 1941-1945: Organizastion, Achivements and Contributions to the Allied War Efforts against Axis Power, International Journal of Comparative Sociology (Brill) 1 Mayıs 1999, Cilt: 40, Sayı: 2, 251-269, s.262

(5) Tan Gazetesi, 10 Temmuz 1943.

(6) Mazover, age. s.148.

(7) Choimbos, agm. s.261-262

(8) Tan Gazetesi, 20 Eylül 1943.